W dzisiejszych czasach dużą wagę przykłada się do warunków zatrudnienia – głośno mówi się o poprawie warunków finansowych, tworzeniu ergonomicznych stanowisk pracy, ochronie przed narażeniem na czynniki chorobotwórcze w miejscu pracy, czy o atrakcyjnych świadczeniach dodatkowych. Jednocześnie, stanowczo zbyt mało uwagi poświęca się psychologicznym aspektom funkcjonowania w środowisku pracowniczym. Jednym ze skrajnie negatywnie wpływających na całokształt funkcjonowania pracownika zjawisk jest mobbing – problem występujący na masową skalę, któremu tylko nieliczne osoby są w stanie skutecznie się przeciwstawić. Po czym można poznać, że mamy do czynienia z mobbingiem i jak skutecznie walczyć z tym destrukcyjnym zjawiskiem?
Co to jest mobbing?
Nazwa mobbing wywodzi się od angielskiego słowa mob, oznaczającego “tłum” bądź “zbiorowisko”. Po raz pierwszy termin ten został wprowadzony przez szwedzkiego lekarza i psychologa Heinza Leymanna w latach 80-tych XX wieku. Zgodnie z Kodeksem Pracy, mianem mobbingu określane są działania lub zachowania dotyczące pracownika lub skierowane przeciwko pracownikowi, polegające na jego uporczywym i długotrwałym nękaniu lub zastraszaniu. Działania te mają na celu poniżenie lub ośmieszenie współpracownika, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu.
Powyższa definicja odnosi się do przemocy psychicznej doświadczanej w miejscu pracy, jednak mobbing nie ogranicza się jedynie do relacji przełożony – pracownik. Możemy mieć z nim do czynienia w bardzo wielu instytucjach – na uczelniach wyższych, w szkołach, stowarzyszeniach, czyli wszędzie tam, gdzie obecna jest jakaś hierarchia i wynikające z niej stosunki i zależności międzyludzkie.
Wyróżnia się 3 główne płaszczyzny występowania mobbingu:
- pionowa – gdy ofiarą jest podwładny lub pracownik;
- pozioma – gdy mobberem, czyli sprawcą przemocy jest grupa współpracowników;
- wstępująca – gdy ofiarą jest przełożony, a mobberem podwładny (ten typ spotykany jest najrzadziej).
W zjawisku mobbingu zawsze uczestniczą dwie strony – sprawca (określany jako mobber) i ofiara. Według badań kobiety wielokrotnie częściej niż mężczyźni padają ofiarami mobbingu – częściej doświadczają zastraszania, izolowania od reszty zespołu i bezzasadnej krytyki. Ofiarą psychoterroru może jednak zostać każdy – nie istnieje jeden typ osobowościowy ofiar mobbingu, dotyka on zarówno osób mało asertywnych, o niskiej samoocenie, jak i tych o zdolnościach przywódczych.
Jak rozpoznać mobbing?
Aby można było rozpoznać mobbing, muszą występować następujące cechy:
- prześladowanie ofiary przez mobbera musi trwać przez co najmniej pół roku;
- mobbing ma charakter celowy- sprawcy chodzi wyłącznie o poniżenie ofiary, zniszczenie jej opinii i wykluczenie ze środowiska;
- sprawca przemocy ma nad ofiarą przewagę psychiczną, fizyczną lub wynikającą z hierarchii pracowniczej;
- dręczenie ma miejsce w sytuacji, gdy ofiara i mobber znajdują się sam na sam, szykanowanie jest z reguły ukrywane przed otoczeniem.
Działania mobbingowe godzą w godność człowieka, jego integralność psychiczną i fizyczną. Pod wpływem regularnego nękania nie jest on w stanie wykonywać swoich obowiązków zawodowych, lęka się chodzenia do pracy, a z drugiej strony obawia się utraty źródła dochodu. Zaburzone relacje w środowisku pracowniczym powodują u niego wciąż narastające napięcie psychiczne, co może doprowadzić do wystąpienia trwałego uszczerbku na zdrowiu.
Cechami różnicującymi mobbing i okazjonalne konflikty pracownicze jest jego regularność, powtarzalność i ciągłość. Osoba doświadczająca mobbingu jest bezustannie narażona na szykanowanie, co należy umieć odróżnić od incydentalnych nieporozumień, które zdarzają się w każdym środowisku pracy czy nauki. Mobbingiem nie możemy także nazwać uzasadnionej, konstruktywnej krytyki czy wymierzenia kary zgodnej z powszechnie przyjętym regulaminem, powszechnie znanym i zaakceptowanym przez pracowników.
Nie każda krytyka jest mobbingiem – w przypadku mobbingu pracownik jest krytykowany za wykonane działania, jednak przed wykonaniem powierzonych zadań nie otrzymuje on żadnych wskazówek. Oczekiwania wobec niego nie są jasno sprecyzowane, wielu rzeczy musi się domyślać, a gdy zrobi coś źle, spotyka się z ubliżaniem i poniżaniem. Takie sytuacje powtarzają się nagminnie i nie niosą za sobą żadnych refleksji dla przełożonych, którzy przez cały czas mają bardzo wysokie wymagania względem podwładnych, ze swojej strony oferując jedynie zastraszanie i poniżanie.
Przyczyny mobbingu
Różnorodność przypadków mobbingu i duża liczba instytucji i środowisk, w których możemy się z nim zetknąć, skłania do refleksji – skąd bierze się mobbing? Odpowiedź na to pytanie nie jest prosta, gdyż przyczyn powstawania tego zjawiska jest wiele. Do czynników najczęściej sprzyjających rozwojowi mobbingu należą:
a). niewłaściwa organizacja pracy w przedsiębiorstwie:
- nierówny lub niejasno określony podział obowiązków między pracownikami – przyczynia się do zwiększenia poziomu stresu i powstawania
- niedomówień, będących podłożem konfliktów;
- silnie zhierarchizowana struktura firmy;zbyt autokratyczny sposób rządzenia – narzucanie pracownikom ogromnej liczby obowiązków, jednocześnie ograniczając zakres ich możliwości i przywilejów;
- nieprecyzyjne określenie wymagań, obowiązków i kompetencji pracowników;
- monotonia pracy – pracownik nie otrzymuje zadań, które motywowałyby go do rozwoju i stanowiłyby wyzwanie.
b). przyczyny społeczne:
- trudna sytuacja na rynku pracy, związana z wysokim bezrobociem;
- stałe zagrożenie utratą pracy;
- duża konkurencja na rynku pracy.
Świadomy powyższych zjawisk przełożony zmusza pracownika do wykonywania wszelkich poleceń, bo ma przeświadczenie, że podwładny i tak je wykona, aby nie stracić źródła dochodu. To on stawia warunki szukającym pracy, którzy często muszą się na nie godzić, nawet gdy są nieatrakcyjne.
c). cechy osoby zarządzającej organizacją (pracodawcy/przełożonego):
- silny charakter i osobowość;
- wyolbrzymione poczucie własnej wartości;
- nadmierna pewność siebie;
- poczucie bezkarności i wyższości;
- wysoki poziom agresji;
- przecenianie własnych umiejętności.
d). szczególne cechy ofiary mobbingu:
Jak już wspomniano, ofiarą mobbingu może paść każdy, jednak osoby odróżniające się w jakiś sposób od reszty zespołu są szczególnie narażone na szykanowanie. Tymi cechami mogą być:
- kolor skóry;
- narodowość lub odmienny krąg kulturowy;
- orientacja seksualna;
- płeć;
- niepełnosprawność fizyczna lub intelektualna;
- przekonania religijne.
Jeżeli przełożony jest w jakiś sposób uprzedzony do osób o odmiennej narodowości, wierze czy światopoglądzie, może stać się to przyczyną szykanowania pracownika wyróżniającego się w jakiś sposób. Jest to działanie skrajnie nieprofesjonalne i karygodne, nie poparte jakimikolwiek racjonalnymi przesłankami.
Taktyki mobbingu
Mobbing jest zjawiskiem wielopostaciowym i różnorodnym- osoba mobbująca stosuje wiele technik mających na celu upokorzenie, zastraszenie, pomniejszenie kompetencji pracownika i jego odizolowanie od reszty zespołu. Wszystkie te działania nazywane są taktykami mobbingu, a ich cechą wspólną jest skrajnie negatywny wpływ na pracownika, jego stan psychofizyczny, wydajność pracy, a także jakość relacji rodzinnych.
Podział taktyk mobbingu:
a). taktyki upokorzenia:
- publiczne poniżanie;
- rozpowszechnianie obelżywych plotek;
- publiczne krytykowanie wyglądu;
- obraźliwe i prowokujące gesty.
b). taktyki zastraszenia:
- grożenie zwolnieniem z pracy;
- przymusowe zostawanie po godzinach pracy;
- stosowanie wulgaryzmów pod adresem pracownika;
- zakaz robienia przerw pod groźbą utraty pracy;
- ustne i pisemne groźby pod adresem pracownika;
- sugerowanie, że pracownik “nie nadaje się na zajmowane stanowisko” i że “z pewnością nie znajdzie żadnej innej pracy, jeśli zdecyduje się odejść z obecnej”.
c). taktyki pomniejszania kompetencji:
- obciążanie bezsensownymi zadaniami;
- blokowanie dostępu do niezbędnych informacji;
- nieprzekazywanie wytycznych przed zleceniem zadań;
- niejasno określone warunki współpracy;
- odsuwanie od zadań bardziej odpowiedzialnych;
- wymagania względem pracownika nieadekwatne do jego możliwości i kompetencji, będące poniżej lub powyżej jego kwalifikacji.
d). taktyki izolacji:
- ignorowanie, traktowanie “jak powietrze”;
- odsuwanie od projektów zbiorowych;
- przydzielenie odrębnego stanowiska pracy “za karę”, oddalonego od reszty współpracowników np. w oddzielnym pomieszczeniu.
Powyższa lista nie wyczerpuje ogromnego spektrum zachowań mobbingowych. Do tego, aby stwierdzić, czy w danym przypadku rzeczywiście dochodzi do mobbingu, niezbędna jest wnikliwa analiza zachowań i całego kontekstu sytuacji, w której znalazł się poszkodowany pracownik. O ostatecznym stwierdzeniu, czy w konkretnym przypadku zaistniał mobbing, decyduje sąd.
Zapamiętaj: Działania mobbingowe godzą w godność człowieka, jego integralność psychiczną i fizyczną.
Mobbing w pracy
Środowisko pracy jest najczęstszym miejscem, w którym możemy spotkać się ze zjawiskiem mobbingu Szykanowanie i psychiczne znęcanie się w pracy może pochodzić ze strony kolegów, przełożonych lub podwładnych. Najczęściej mobberem jest bezpośredni przełożony, kierownik lub pracodawca, który wykorzystuje swoją pozycję w firmie do obrażania i wyzyskiwania podwładnego. Dla części przełożonych psychiczne znęcanie się nad pracownikiem jest sposobem na ukrycie przed otoczeniem własnych niekompetencji i niedoskonałości. Ich patologiczne zachowania wynikają z obawy, że mogą zostać zastąpieni przez podwładnych, którzy nierzadko mają lepsze od nich wykształcenie. Typowymi przejawami mobbingu w miejscu pracy są:
- obarczanie pracowników nadmierną ilością pracy, niemożliwą do wykonania w ustalonym terminie lub nie dostosowaną do ich możliwości;
- publiczne obrażanie, używanie wyzwisk w kierunku pracownika;
- regularne podważanie kompetencji podwładnego;
- wywoływanie u pracownika zaniżonej oceny własnych kompetencji zawodowych;
- szerzenie nieprawdziwych, szkalujących drugą osobę informacji;
- sugerowanie, że nieposłuszeństwo i niewywiązanie się z zadań będzie skutkowało natychmiastowym zwolnieniem.
Mobbing w szkole
Ze zjawiskiem mobbingu możemy mieć do czynienia wszędzie tam, gdzie ludzie przebywają ze sobą w grupie przez dłuższy czas. Takim miejscem jest z pewnością szkoła, gdzie dzieci mogą doświadczać przemocy zarówno ze strony nauczycieli, jak i rówieśników, co zdarza się zdecydowanie częściej. Sprawcami mobbingu są częściej chłopcy niż dziewczynki.
Ofiarą mobbingu może paść każde dziecko, lecz najbardziej narażone są dzieci:
- spokojne, ciche;
- wycofane z grupy rówieśniczej, preferujące pozostawanie na uboczu;
- otaczane w domu nadopiekuńczością;
- mało samodzielne, lękliwe.
Odmienność w jakimś zakresie od reszty grupy rówieśniczej sprzyja psychicznemu znęcaniu się nad taką osobą . Ta “inność” może dotyczyć np. wzrostu, wagi, koloru skóry czy włosów, stylu ubierania się. Ofiarami mobbingu i “kozłami ofiarnymi” często stają się klasowi prymusi, dzieci mniej sprawne fizycznie, osoby otyłe czy jąkające się. Wyśmiewanie i nękanie z reguły odbywa się pod nieobecność nauczyciela, a zastraszona ofiara nie zgłasza się po pomoc z obawy przed jeszcze poważniejszymi konsekwencjami ze strony agresora. Niekiedy zdarza się, że sam nauczyciel sprzyja szkolnemu mobbingowi, otwarcie okazując niechęć uczniowi mającemu problemy w nauce, komentując wygląd czy wagę dziecka, a nawet używając krzywdzących przezwisk.
Czy wiesz że: według statystyk, w Polsce około 20% pracowników doświadcza lub choć raz doświadczyło mobbingu w miejscu pracy?
Dziecko pod wpływem regularnego szykanowania utwierdza się w przekonaniu, że jest gorsze od innych dzieci i zaczyna jeszcze bardziej izolować się od grupy. Nie zabiera głosu w dyskusji podczas lekcji, siada samo w ławce, przerwy spędza samotnie. Dzieci padające ofiarą mobbingu za wszelką cenę starają się unikać kontaktu z agresorem- próbują to osiągnąć poprzez symulowanie różnych objawów chorobowych. Rodzice są w stanie uwierzyć, że u dziecka rzeczywiście rozwija się jakaś choroba, gdyż pod wpływem długotrwałego stresu mogą występować takie objawy jak gorączka, wymioty, bóle brzucha czy bóle głowy. Starsze dzieci, poza symulowaniem choroby, unikają szkoły i kontaktu ze sprawcą mobbingu poprzez wagarowanie.
Co zrobić gdy pojawi się mobbing?
Skutkiem ekstremalnego, długotrwałego mobbingu są zachowania autoagresywne, w tym próby samobójcze. Mając na uwadze to, jak poważne konsekwencje niesie za sobą mobbing, niezbędne jest właściwe reagowanie i przeciwstawianie się mu. Należy pamiętać, że sytuacja nie rozwiąże się sama – z czasem destrukcyjne działania osoby mobbującej jedynie przybiorą na sile. Co zatem można zrobić, gdy mamy do czynienia z mobbingiem?
- osoba będąca ofiarą mobbingu powinna pamiętać, że nie może czuć się odpowiedzialna i winna za zachowania sprawców przemocy;
- ofiara powinna prowadzić tzw. dzienniczek antymobbingowy, czyli zapisywać wszystkie szykany i obelgi, notować ich miejsce, czas i okoliczności;
- przechowywać zapisy wszystkich incydentów, nawet jeśli nie ma na to świadków;
- rozmawiać na temat doświadczanej przemocy z jak największą liczbą osób – z rodziną, kolegami, prawnikami, psychologami i terapeutami, a także z organizacjami udzielającymi pomocy mobbingowanym;
- nie spotykać się z mobberem sam na sam- prosić o towarzyszenie współpracownika, przedstawiciela związków zawodowych lub prawnika;
- uczyć się asertywnie odpowiadać na słowne zaczepki;
- poszukiwać polubownych rozwiązań np. za pośrednictwem mediatora;
- zwrócić się do lekarza specjalisty, który stwierdzi, czy doszło do rozstroju zdrowia na skutek mobbingu. Jest to niezbędne, jeśli pracownik zdecyduje się na dochodzenie swoich praw na drodze sądowej.
W skrajnych przypadkach, gdy pomimo zastosowania środków zaradczych, zachowania mobbingowe nasilają się, warto zastanowić się nad zmianą miejsca pracy lub przekwalifikowaniem się.
Według obowiązujących przepisów pracodawca jest zobowiązany do przeciwdziałania mobbingowi i to on ponosi odpowiedzialność na występowanie tego zjawiska. Mobbing powinien być zgłaszany do działu kadr firmy, jeśli jednak pracownik obawia się konsekwencji takiego działania, może zwrócić się do Państwowej Inspekcji Pracy. Mobbingowany pracownik ma prawo do ubiegania się na drodze sądowej o:
- zadośćuczynienie pieniężne – przysługuje ono, jeżeli mobbing wywołał rozstrój zdrowia poszkodowanego np. zachorował on na nerwicę lub depresję. Rozpoznanie to musi być odpowiednio udokumentowane przez lekarza i musi istnieć ścisły związek pomiędzy narażeniem na nękanie w miejscu pracy a rozwinięciem objawów choroby;
- odszkodowanie – przysługuje ono pracownikowi w sytuacji, gdy na skutek mobbingu rozwiązał on umowę o pracę. Oświadczenie pracownika o rozwiązaniu umowy o pracę powinno nastąpić na piśmie z podaniem przyczyny. Odszkodowanie nie przysługuje, jeśli to firma podejmie decyzję o zwolnieniu pracownika.
W szkołach powinny zostać podjęte następujące kroki, mające na celu przeciwdziałanie mobbingowi:
- dzień poświęcony mobbingowi – zaznajamianie dzieci z tym zjawiskiem, jego przejawami i zagrożeniami z niego płynącymi;
- godzina wychowawcza poświęcona tematyce mobbingu;
- uruchomienie telefonu kontaktowego, tak aby każdy uczeń padający ofiarą przemocy mógł anonimowo opowiedzieć o swoim problemie;
- wspólne zajęcia, wzmacniające więzi pomiędzy uczniami;
- dobry kontakt na linii szkoła – rodzice, alarmowanie opiekunów o niepokojących zachowaniach dziecka;
- ustalenie regulaminu klasowego, zawierającego normy postępowania zapobiegające mobbingowi, wyjaśniające ten problem;
- fachowa pomoc szkolnego psychologa dla dzieci szykanowanych, ale także dla sprawców przemocy.
Mobbing jest zjawiskiem wpływającym niezwykle destrukcyjnie na zdrowie psychiczne ofiary, jej poczucie własnej wartości, kompetencji i możliwości. Oddziaływuje nie tylko na jej karierę zawodową, lecz także na życie rodzinne, nierzadko prowadząc do konfliktów, a nawet rozwodów. Nie jest to problem marginalny, wręcz przeciwnie – mobbing zdarza się coraz częściej i to nie tylko w miejscu pracy, lecz także w szkołach, na uczelniach wyższych czy w różnego rodzaju organizacjach. Aby móc przeciwstawiać się mobbingowi, bardzo ważna jest znajomość tego, jakie mamy prawa w pracy czy w szkole i na jakie zachowania powinniśmy niezwłocznie reagować. Nie pozostawajmy bierni wobec nagannego zachowania wobec nas czy osób z naszego otoczenia, gdyż jedynie nagłaśniając problem i podejmując środki zaradcze jesteśmy w stanie przeciwdziałać terrorowi psychicznemu, jakim bez wątpienia jest mobbing.