Walka ludzkości z chorobami zakaźnymi jest nam dobrze znana. Odkrycie przez Alexandra Fleminga penicyliny, było przełomowym wydarzeniem i dało nadzieję na walkę z infekcjami bakteryjnymi. Jednak nie rozwiązało to całkowicie problemu zakażeń i nie doprowadziło do ich całkowitego wyeliminowania. Okazało się, że z powodu masowego i nieostrożnego stosowania antybiotyków pojawiły się nowe drobnoustroje, niewrażliwe na ich działanie, a choroby wcześniej kontrolowane stały się trudne do wyleczenia. Dlatego niezwykle ważne jest, aby przed rozpoczęciem terapii dowiedzieć się dokładnie jaka bakteria spowodowała zakażenie, a także jakie leki na nią działają. W tym celu wykonuje się posiewy oraz dodatkowo specjalny test – antybiogram, który pozwala ocenić skuteczność działania antybiotyków na chorobotwórcze bakterie.
Co to jest antybiogram?
Antybiogram jest testem pokazującym wrażliwość poszczególnych szczepów bakterii na różne antybiotyki. Stanowi on część badania mikrobiologicznego, które składa się z wielu etapów. Na początku należy uzyskać materiał zakaźny, którym jest np. wymaz z gardła, nosa rany, krew czy mocz. Często spotykamy się ze stwierdzeniem, że materiał pobierany jest na posiew. Oznacza to przeniesienie np. wydzieliny z gardła zazwyczaj za pomocą patyczka na specjalne podłoża hodowlane stanowiące pożywkę dla różnych rodzajów bakterii. Znajdują się one w specjalnych pudełkach, które nazywane są w mikrobiologii szalkami Petriego. Następnie zapewnia się odpowiednie warunki do wzrostu tych drobnoustrojów i dokonuje się ich identyfikacji. Szczególnie ważne jest, aby hodowla była umieszczona w optymalnej temperaturze 37 stopni C. Jeśli w pobranym materiale były obecne bakterie dojdzie do ich namnożenia. Natomiast w przypadku, gdy jest on ich pozbawiony patogeny te nie rozwiną się. Ostatnim etapem badania mikrobiologicznego jest wykonanie antybiogramu. Na szalkę, nanosi się zidentyfikowany chorobotwórczy szczep bakterii, a następnie umieszcza się na nich specjalne bawełniane krążki nasączone różnymi antybiotykami. Potem ponownie przeprowadzamy proces hodowli patogenów. Na wynik czeka się od 18 do 24 h. Po tym czasie przeprowadza się analizę widocznego wzrostu bakterii. Wokół krążków z antybiotykami pojawia się przezroczysta otoczka świadcząca o zahamowaniu wzrostu drobnoustrojów w tym miejscu. Jej wielkość może być różna w zależności od substancji. Najbardziej skuteczny antybiotyk będzie posiadał największe pole powierzchni wokół krążka.
Antybiogram – zastosowanie
Antybiogram stosuje się w celu doboru odpowiedniego leczenia w zależności od bakterii, która spowodowała zakażenie lub jego modyfikacji zarówno w warunkach ambulatoryjnych jak i szpitalnych. Ze względu na różny mechanizm działania antybiotyków, każdy z nich stosowany jest dla innych rodzajów tych drobnoustrojów. Dzięki antybiogramowi i diagnostyce mikrobiologicznej istnieje wtedy możliwość dobrania odpowiednich leków nie narażając pacjenta na leczenie o słabej skuteczności. Dodatkowo może to zapobiec rozwojowi groźnej dla życia lekoopornej infekcji.
W związku ze zwiększającą się opornością na antybiotyki nawet w obrębie jednego rodzaju bakterii mogą powstawać szczepy nie wrażliwe na dany lek. Oznacza to, że substancja, która była dotychczas stosowana na dane zakażenie, może mieć za słabe działanie i nie poradzić sobie z wyeliminowaniem wszystkich drobnoustrojów z organizmu. Przykładem takiej sytuacji jest oporność na antybiotyk – klarytromycynę, który służy do leczenia infekcji Helicobacter pylori będącą jedną z głównych przyczyn choroby wrzodowej żołądka. Niewrażliwość ta pojawiła w niektórych obszarach Europy w tym w Polsce. Widzimy więc, że stanowi to problem na dużą skalę. Antybiogram umożliwia wykrycie oporności bakterii i wprowadzenie odpowiednich zmian sposobu leczenia schorzeń na skuteczniejsze.
Antybiogram pełni bardzo dużą rolę w leczeniu szpitalnym. Oddział intensywnej terapii jest jednym z częstszych miejsc, w którym pacjenci zmagają się z sepsą, czyli ciężkim zakażeniem ogólnoustrojowym. Po uzyskaniu próbek, np. krwi na posiew, lekarz zleca podanie antybiotyku o szerokim spektrum działania, który hamuje rozwój najbardziej prawdopodobnych bakterii mogących wywołać sepsę. Jak już wiemy na wynik antybiogramu czeka się około 24 h, a takie zakażenie jest stanem zagrożenia życia. Z tego powodu ważne jest, aby podać lek jak najwcześniej. Zapewnia to skuteczną kontrolę infekcji. Dopiero gdy lekarz dostanie wynik antybiogramu zmienia antybiotykoterapię na najskuteczniejszą do zwalczenia bakterii wykrytych w posiewie.
Kolejnym zastosowaniem antybiogramów jest sprawdzanie oporności bakterii w szpitalach. Polega to na monitorowaniu zakażeń pacjentów i rejestracji lekoopornych drobnoustrojów. Podstawowa wiedza na temat antybiogramu instytucji ma zasadnicze znaczenie przy wyborze schematu leczenia infekcji u pacjentów w szpitalach. Szczególnie istotne jest to w miejscach o wzmożonym ryzyku wystąpienia zakażeń np. na intensywnej terapii, czy onkologii, gdzie pacjenci często walcząc z inną chorobą mają bardzo osłabiony układ odpornościowy i są podatni na takie zakażenia. Odpowiednia antybiotykoterapia jest również bardzo ważna na oddziale ortopedii, gdyż jest ona kluczowym elementem profilaktyki zakażeń u pacjentów poddających się operacji wszczepienia protezy stawu (endoprotezy). Identyfikacja drobnoustrojów i dobór antybiotyków pozostają również kluczowym elementem leczenia okołoprotezowego zakażenia.
Ciekawy jest fakt, że co roku, w niektórych miejscach na świecie np. na Hawajach tworzone są specjalne raporty antybiogramów z różnych placówek medycznych. Chociaż są one przedstawiane głównie w celach kontrolnych, dają one wgląd we wskaźniki podatności i oporności na antybiotyki w danym rejonie geograficznym. W Polsce kontrolę nad zakażeniami szpitalnymi sprawuje Główny Inspektorat Sanitarny, do którego są zgłaszane zakażenia szczepami alarmowymi patogenów. Są to lekooporne gatunki bakterii zagrażające zdrowiu i życiu większej ilości osób ze względu na swój bardzo zakaźny charakter. Ponadto antybiogramy mogą być również przydatne przy określaniu profilaktyki antybiotykowej u pacjentów z grupy wysokiego ryzyka zakażeń lub chorych cierpiących na alergię, które uniemożliwiają im otrzymanie antybiotyku stosowanego z powodzeniem u większości osób nie obciążonych dodatkowymi chorobami.
Antybiogram z krwi
Wskazaniem do wykonania posiewów, a następnie antybiogramu jest m.in. podejrzenie u pacjenta sepsy, czyli uogólnionej reakcji zapalnej z obecnością bakterii i tworzonych przez nie toksyn we krwi. Ma to miejsce głównie w warunkach szpitalnych. Ciekawostką jest, że badania mikrobiologiczne z antybiogramem często wykonywane są na oddziałach noworodkowych ze względu na niecharakterystyczne objawy sepsy u dzieci, a także szybko postępujące objawy, które mogą prowadzić do utraty zdrowia lub życia. W celu wykonania antybiogramu należy na początku wykonać posiew krwi. Procedura ta polega na pobraniu 2 próbek krwi. Ważne jest, aby pochodziły one z dwóch różnych żył. Zwiększa to szansę na znalezienie bakterii we krwi, ponieważ na początku zakażenia może ich być bardzo mało. Następnie w pracowni mikrobiologicznej wykonywane są dalsze etapy badania oraz antybiogram.
Antybiogram moczu
Posiew moczu z antybiogramem wykonuje się, gdy pacjent ma objawy zakażenia układu moczowego np. ból przy oddawaniu moczu, częstomocz czy gorączka. W celu wykonania tego antybiogramu, należy najpierw wykonać posiew moczu. Ważne jest, aby materiał do badania pobrać w odpowiedni sposób, aby nie uległ zakażeniu bakteriami z zewnętrznej części cewki moczowej i jej okolic. Osoba, której wykonuje się to badanie powinna przed oddaniem moczu umyć okolice krocza. Próbka powinna być pobrana z porannej porcji (pierwszej po wstaniu), ze środkowego strumienia moczu. Warto również wiedzieć, że w aptece można kupić specjalne jałowe (pozbawione drobnoustrojów) plastikowe pojemniki przeznaczone do tego celu. Zaniesienie do laboratorium próbki w innym opakowaniu, może sprawić, że wynik badania będzie nieadekwatny do rzeczywistości, gdyż bakterie mogą być obecne na nim.
Czy wiesz że: Antybiogram jest testem pokazującym wrażliwość poszczególnych szczepów bakterii na różne antybiotyki. Stanowi on część badania mikrobiologicznego, które składa się z wielu etapów.
Antybiogram w czasie brania antybiotyku
Nie powinno się wykonywać posiewów i antybiogramu w czasie brania antybiotyków, ponieważ powoduje to znaczne zaburzenia podczas ich wykonywania. Podane leki mogły już doprowadzić do znacznego zahamowania rozmnażania bakterii i hodowla może ich nie wykazać. Sprawia to, że wykonanie antybiogramu jest niemalże niemożliwe. W przypadku sytuacji, kiedy pacjent otrzymał antybiotyk przed wykonaniem posiewów oczywiście lekarz może je zlecić, ale materiał powinien zostać pobrany tuż przed przyjęciem drugiej dawki. W innym przypadku wynik może się okazać fałszywie ujemny.
Ile kosztuje antybiogram?
Najczęściej wykonanie antybiogramu jest zlecane w szpitalu, ponieważ pacjenci z ciężkimi infekcjami nie są leczeni ambulatoryjnie, tylko wymagają stałej opieki lekarskiej. W tym przypadku będzie on dla pacjenta refundowany, pod warunkiem, że ma on wykupione ubezpieczenie zdrowotne. Lekarz na wizycie prywatnej również może zlecić wykonanie antybiogramu. Materiałem biologicznym będzie wówczas głównie wymaz np. z jamy ustnej lub nosa lub próbka moczu. Ceny wahają się od 15 do 50 zł w zależności od laboratorium.
Zapamiętaj: Antybiotyki są silnymi lekami, ale nie są lekarstwem na wszystkie dolegliwości. Inteligentne, zgodne z antybiogramem ich stosowanie jest kluczem do kontrolowania rozprzestrzeniania się oporności bakterii na te leki.
Podsumowując, antybiogramy są cennym źródłem informacji przy określaniu, jakie antybiotyki będą najskuteczniejsze w terapii zakażenia bakteryjnego w wielu przypadkach klinicznych. Sam ich wynik jest jednak niewystarczający. Nie możemy zapomnieć o bardzo ważnym wywiadzie z pacjentem obejmującym poprzednie infekcje tymi patogenami i zastosowanej wtedy terapii. Antybiotyki mogą również wywoływać działania niepożądane i wpływać na działanie innych leków. Wykonanie antybiogramu sprawia, że lekarz mając odpowiednio dużo informacji zarówno o samym pacjencie jak i wywołującej u niego zakażenie bakterii może rozpocząć leczenie, które będzie dla niego najskuteczniejsze i najbezpieczniejsze.