Każda choroba, która dotyka organizmu człowieka w pewnym momencie rozwoju ujawnia się za pomocą różnorodnych objawów. Jest to niezwykle istotne, gdyż dzięki temu lekarze wiedzą jakie należy zlecić badania, aby potwierdzić swoje przypuszczenia, a także jakie leczenie należy wprowadzić. Jednym z objawów, który może się pojawić jest świąd. Pozornie wydawać by się mogło, że związany jest tylko z chorobami dermatologicznymi, a jeśli nie ma zmian skórnych nie świadczy o żadnej patologii. Jednak czy na pewno tak jest i czy istnieje sposób na leczenie świądu?
Co to jest świąd?
Świąd z fizjologicznego punktu widzenia jest odczuciem pochodzącym ze skóry, które wywołuje dobrze znany odruch drapania. Niestety silne pocieranie skóry może spowodować jej uszkodzenie. Warto zaznaczyć, że uciążliwy świąd może wpływać na jakość życia np. poprzez zaburzenie snu, czy wykonywania codziennych czynności. W skrajnych przypadkach ciężki świąd pacjenci mogą próbować złagodzić samookaleczeniem, w wyniku którego swędzenie zastępowane jest bólem. Jednak takie działanie może skutkować powikłaniami takimi jak zapalenie skóry, owrzodzenia, rany czy infekcje bakteryjne.
Swędzenie może występować na dowolnym obszarze ciała. Może być:
- uogólnione i występować na całym ciele;
- zlokalizowane i obejmować tylko określony obszar.
Chociaż świąd uważany jest za łagodny objaw, nie należy go bagatelizować. Uporczywe swędzenie może świadczyć o stanie chorobowym toczącym się w organizmie oraz mieć niekorzystny wpływ na samopoczucie. Warto wiedzieć, że pomimo że odczuwany jest na skórze to nie zawsze jest on związany ze schorzeniami dermatologicznymi, ale również może wynikać z zaburzeń ogólnoustrojowych. Ze względu na mechanizm powstawania wyróżniamy cztery rodzaje świądu:
- neurogenny,
- psychogenny,
- neuropatyczny,
- skórny.
Świąd neurogenny wytwarzany jest w wyniku pobudzenia układu nerwowego, ale nie jest spowodowany zaburzeniami jego funkcji. Jego przyczyną może być np. przewlekła niewydolność nerek czy choroby wątroby.
Świąd psychogenny, w którym swędzenie spowodowane zaburzeniami psychicznymi. Rozpoznanie go wymaga zwykle wykluczenia innych przyczyn swędzenia.
Świąd neuropatyczny wynika z uszkodzenia elementów układu nerwowego. Co ciekawe lokalizacja podstawowego uszkodzenia nerwu może znajdować się z dala od rzeczywistego swędzącego obszaru, dlatego drapanie neuropatycznego świądu rzadko jest skuteczne. Świądowi neuropatycznemu często towarzyszą zaburzenia czucia, co sprawia, że nierzadko pacjenci drapią się zbyt intensywnie i nie czują, że w wyniku tego działania powstają rany na skórze.
Świąd skórny powstaje w skórze, zwykle w wyniku jej zapalenia lub uszkodzenia. Często występuje on u osób starszych ze względu na związane z wiekiem zmiany struktury skóry, która staje się bardziej sucha i podatna na urazy. Świąd skóry może być wywoływany również przez alergeny, które mają z nią kontakt. Występuje on najczęściej spośród wszystkich wyżej wymienionych rodzajów. Co ciekawe dany pacjent może mieć jeden lub więcej rodzajów świądu.
Przyczyny świądu
Poszukując przyczyny świądu należy najpierw wziąć pod uwagę różne choroby skóry, o których wiadomo, że powodują tą dolegliwość. Co ciekawe nawet suchość skóry, sama w sobie jest przyczyną silnego świądu. Jak już wspomniałam jest to szczególnie powszechny problem u osób starszych. Suchość skóry może być zaostrzana przez czynniki środowiskowe, takie jak zimne powietrze, niska wilgotność czy centralne ogrzewanie. Świąd jest również charakterystyczny dla atopowego zapalenia skóry, które związane jest z nadreaktywnością układu immunologicznego reagującego nawet na małe dawki alergenów. Dochodzi wtedy do stanu zapalnego skóry, głównie na zgięciach łokciowych i podkolanowych, nadgarstkach czy karku, co objawia się silnym swędzeniem. Atopowe zapalenie skóry zwykle występuje w okresie niemowlęcym lub dzieciństwie. Inną przyczyną świądu może być świerzb wywołany przez roztocze – świerzbowca ludzkiego (Sarcoptes scabiei), który pasożytuje na skórze i tworzy w niej charakterystyczne tunele, wywołując przy tym silne uczucie swędzenia. Dodatkowo objaw ten jest często spotykany przy zakażeniu wszawicą. Wesz ludzka (Pediculus humanus) pasożytuje na skórze człowieka powodując ukąszenia co wywołuje silny świąd.
Chorobą dermatologiczną związaną ze świądem jest również liszaj płaski, który jest zapalną chorobą skóry. Co ciekawe może obejmować również błony śluzowe, owłosioną skórę głowy oraz płytkę paznokciową. Niestety etiologia tego schorzenia nie jest znana. Zmiany na skórze mają postać swędzących grudek o sinym zabarwieniu często lokalizujących się na tułowiu i kończynach. Świąd może pojawić się również jako reakcja alergiczna np. na spożyty pokarm czy kontakt skóry z alergenem, którym może być ubranie wyprane w uczulającym nas proszku do prania. Oczywiście należy pamiętać, że przyczyn dermatologicznych jest znacznie więcej, a niezbędne w ich rozpoznaniu jest dokładnie zebrany wywiad i obejrzenie zmian skórnych przez dermatologa. Warto pamiętać o tym, że świąd może być ważnym objawem dotyczącym procesu chorobowego toczącego się w organizmie. Z tego powodu po wykluczeniu oczywistej przyczyny dermatologicznej należy zastanowić się nad ogólnoustrojowym problemem i przeprowadzić odpowiednią diagnostykę. Częstość występowania choroby ogólnej u pacjentów cierpiących z powodu świądu ocenia się na 10–50%.
Uogólnione swędzenie może pojawić się w przypadku przewlekłej niewydolności nerek. Charakterystyczny jest dla mocznicy, która jest jej końcowym stadium. Co ciekawe występuje u 80-90% cierpiących na tą chorobę. Świąd może wystąpić w dowolnym miejscu na ciele i nie jest związany ze zmianami skórnymi. Inną przyczyną swędzenia skóry jest cholestaza wątrobowa, w której dochodzi do zastoju żółci i podwyższenia poziomu bilirubiny we krwi. Może ona wystąpić w przebiegu różnych chorób np. nowotworowych, gdzie dochodzi do niedrożności dróg żółciowych. Co ciekawe w ciąży może rozwinąć się wewnątrzwątrobowa cholestaza ciężarnych (ICP), która związana jest z zaburzeniami pracy komórek wątroby. Często występuje w III trymestrze ciąży, a świąd stanowi jedno z kryteriów rozpoznania tej choroby. Dodatkowo swędzenie skóry jest objawem, którego doświadczają niemal wszyscy pacjenci z pierwotną marskością żółciową, w wyniku której dochodzi do niszczenia drobnych wewnątrzwątrobowych przewodzików żółciowych co w efekcie prowadzi do cholestazy.
Czy wiesz że: trwają badania naukowe związane z coraz częściej zgłaszanymi objawami skórnymi z towarzyszącym świądem podczas zachorowania na COVID 19? Co najważniejsze wiadomo już, że pojawiające się różne zmiany na skórze, takie jak np. pokrzywka czy wysypka plamisto-grudkowa, nie wiążą się z ciężkością przebiegu choroby.
Warto również wspomnieć, że świąd może być działaniem niepożądanym niektórych leków np. antybiotyku – erytromycyny, doustnych środków antykoncepcyjnych, fenotiazyny, która stosowana jest np. w leczeniu schizofrenii, inhibitorów konwertazy angiotensyny (ACEI) wykorzystywanych w nadciśnieniu tętniczym czy morfiny. Ze świądem wiążą się również choroby dotyczące układu krwiotwórczego. W przypadku czerwienicy prawdziwej, w której dochodzi do znacznego zwiększenia liczby krwinek czerwonych swędzenie skóry nasila się po gorącej kąpieli. Świąd może również wystąpić w chłoniaku Hodgkina, który jest chorobą nowotworową dotyczącą układu chłonnego. Co ciekawe swędzenie pojawia się u około 30% pacjentów i jest jednym z pierwszych objawów tej choroby. Może wyprzedzać kliniczne rozpoznanie nawet o 5 lat. Spośród chorób endokrynologicznych tyreotoksykoza, czyli objawowy nadmiar hormonów tarczycy jest związana ze świądem nawet u 10% pacjentów, zwłaszcza tych z długotrwałą chorobą. Niedoczynność tarczycy prawdopodobnie przyczynia się do swędzenia skóry poprzez towarzyszącą mu suchość skóry. Świąd jest także jednym z najczęstszych objawów cukrzycy, który może wiązać się z wtórnymi problemami pojawiającymi się w tej chorobie takimi jak grzybica i suchość skóry. Klinicznie pacjenci z cukrzycą często odczuwają uogólnione, trudne do leczenia swędzenie skóry.
Jeśli wszystkie inne przyczyny świądu zostaną wykluczone należy wziąć pod uwagę, że może mieć on również podłoże psychogenne. Wiąże się z nim wiele diagnoz psychiatrycznych np. depresja, lęk, czy psychoza. Zwykle objawia się nadmiernymi impulsami do drapania lub skubania zdrowej skóry. Niektórzy nawet drapią się nie odczuwając swędzenia w celu uwolnienia napięcia emocjonalnego. Co ciekawe częstość pacjentów ze świądem psychogennym w poradniach dermatologicznych szacuje się na 2%. Najbardziej znaną diagnozą świądu na podłożu psychogennym są urojenia pasożytnicze. Pacjenci mają wtedy utrwalone, fałszywe przekonanie, że ich organizm jest zakażony owadem lub pasożytem. Odczuwają silny świąd, a zmiany skórne obserwowane u nich są odpowiedzią na te urojenia. Doprowadza to nawet do samookaleczających zachowań objawiających się drapaniem i zrywaniem skóry, aby pozbyć się pasożyta.
Objawy świądu
Uczucie świądu wywołuje odruch drapania, który ma na celu jego złagodzenie. W wyniku silnego pocierania skóry mogą wystąpić linijne uszkodzenia naskórka nazywane przeczosami. Co więcej drobne rany powstające w wyniku drapania mogą ulec nadkażeniu bakteryjnemu. Tworzą się wtedy nadżerki z sączącą się wydzieliną, które podczas gojenia pokrywają się strupami. Należy jednak pamiętać, że swędzeniu skóry nie zawsze towarzyszą zmiany skórne. Warto zwrócić uwagę w jakich sytuacjach świąd ulega nasileniu, oraz w jakich częściach ciała dominuje. Przykładowo w cholestazie ciążowej swędzenie często obejmuje wewnętrzne powierzchnie dłoni oraz podeszwowe powierzchnie stóp. Nasila się zazwyczaj w nocy, czemu często towarzyszy drażliwość i bezsenność.
Czy świąd jest zaraźliwy?
Świąd jest zaraźliwy jedynie w przypadku, gdy jest wywołany infekcją pasożytniczą. Jak już wspomniałam może ją wywołać roztocze – świerzbowiec ludzki (Sarcoptes scabiei). Świerzb rozpoznaje się na podstawie typowej lokalizacji zmian skórnych np. przeczosów czy strupów powstałych w wyniku drapania, które często występują między innymi na bocznej powierzchni palców rąk, na zgięciach i fałdach skórnych, w okolicy pępka, na pośladkach oraz u dzieci na dłoniach i podeszwach. Dodatkowo dla świerzbu charakterystyczne jest nasilenie świądu w nocy, ponieważ pasożyt uaktywnia się po rozgrzaniu ciała. Świerzbowcem ludzkim można się zarazić np. poprzez kontakt fizyczny lub używanie wspólnych ręczników i pościeli z osobą chorą.
Zapamiętaj: Świąd jest jednym z najczęstszych objawów cukrzycy, który może wiązać się z wtórnymi problemami pojawiającymi się w tej chorobie takimi jak grzybica i suchość skóry.
Wszawica również jest chorobą zakaźną. Wywoływana jest przez wesz ludzką (Pediculus humanus). Najczęstsza postacią wszawicy jest wszawica głowowa, ale może wystąpić również wszawica łonowa i odzieżowa. Wszy żywią się ludzką krwią powodując ukąszenia skóry w miejscach zależnych od ich pasożytowania. Wywołuje to silny świąd. Wszawica głowowa często przenosi się poprzez kontakt z zakażonymi nakryciami głowy czy pożyczony grzebień na którym znajdują się wszy. Jest ona częsta wśród dzieci, które uczęszczają do żłobków, przedszkoli czy szkół, gdyż mają one ze sobą bezpośredni kontakt podczas np. zabawy. Wszawicą łonowa natomiast można się zarazić poprzez kontakty seksualne z chorymi osobami, a także podczas korzystania ze wspólnej pościeli czy ręczników. Wszawica odzieżowa z kolei może się rozprzestrzeniać poprzez kontakt z zakażonymi ubraniami czy przedmiotami, na których bytują te pasożyty.
Jak leczyć świąd?
Jeżeli u pacjenta można określić przyczynę występowania świądu, powinno się leczyć chorobę podstawową np. w przypadku zaawansowanej przewlekłej choroby nerek najważniejsze są regularne dializy. Każda osoba wymaga indywidualnego podejścia, ponieważ nie istnieje jeden sposób postępowania skuteczny dla wszystkich chorych. Ważne jest, aby zadbać o prawidłowe nawilżenie skóry stosując odpowiednie preparaty. W przypadku atopowego zapalenia skóry ważną rolę odgrywa używanie emolientów, które zawierają m.in, substancje natłuszczające niezbędne do odbudowy naskórka. Świąd wywołany przez zakażenie świerzbowcem ludzkim czy wesz głowową leczy się m.in. poprzez zastosowanie miejscowo na skórę permetryny. W tym przypadku świerzbu ważne jest również wypranie odzieży, pościeli i ręczników w temperaturze co najmniej 60 stopni C. W leczeniu świądu można zastosować preparaty miejscowe np. balsamy zawierające mentol, fenol i kamforę, substancje nawilżające z dodatkiem kwasu mlekowego czy krem kapsaicynowy. Warto również wiedzieć, że ciepłe i wilgotne warunki nasilają swędzenie. Z tego powodu ważne jest, aby utrzymywać w pomieszczeniach możliwie niską temperaturę jak i ubierać lekką odzież. Należy unikać gorących kąpieli, stosowania zbyt dużej ilości mydła, które nadmiernie wysusza skórę i dbać o odpowiedni poziom nawilżenia skóry poprzez stosowanie kremów. Dostępne są również preparaty doustne o działaniu przeciwświądowym do których należą np. leki antyhistaminowe. Stosowane są głównie w problemach skórnych. Jednak stwierdzono, że ze względu na to że mają również działanie uspokajające i nasenne mogą pomóc w przypadku świądu nie dermatologicznego, który nasila się w nocy. U pacjentów cierpiących na depresję oraz tych, u których leczenie miejscowe i innymi preparatami nie przyniosło efektu można zastosować trójcykliczne leki przeciwdepresyjne. W leczeniu świądu skuteczna może okazać się również paroksetyna należąca do SSRI, czyli selektywnych inhibitorów zwrotnego wychwytu serotoniny stosowanych w leczeniu depresji oraz inhibitory receptorów serotoninowych np. ondansetron, który jest lekiem przeciwwymiotnym.
Co ciekawe istnieje również fototerapia UVB, która polega na naświetlaniu ciała tym promieniowaniem. Stwierdzono, że jest ona pomocna w świądzie towarzyszącym chorobom nerek i wątroby. W leczeniu uczucia swędzenia skóry można zastosować również masaż wibracyjny i przezskórną stymulację nerwów (TENS, trans-cutaneous electrical nerve stimulation), które są skuteczne w leczeniu świądu miejscowego i uogólnionego. Niestety metoda ta wykazuje działanie jedynie w początkowej fazie leczenia chorych z uogólnionym świądem, a w stosowaniu przewlekłym metoda ta nie przynosi zadowalających efektów.
Świąd jest częstym objawem odczuwanym przez ludzi. Warto wiedzieć, że każdy człowiek odczuwa jego nasilenie inaczej. Z tego powodu niektórzy mogą uznać, że nie jest to duży problem. Mając jednak na uwadze złożoność zjawiska świądu i jego skomplikowanych mechanizmów powstawania możemy stwierdzić, że jest to problem, który należy dokładnie zdiagnozować i nie może być bagatelizowany. Przyczyn świądu jest wiele, a wczesne jej poznanie może uchronić przed rozwinięciem się poważnej choroby.