Szczepienia ochronne to jedne z największych i najważniejszych osiągnięć naszej nauki. Dzięki nim unikamy poważnych chorób zakaźnych i powikłań po przechorowaniu. Szczepienia skierowane są do dzieci oraz dorosłych. Jak powstają szczepionki? Jak nazywa się dziedzina nauki dotycząca szczepień? Jak działają szczepienia?
Co to jest wakcynologia?
Wakcynologia jest dziedziną medycyny zajmującą się szczepieniami, nauką o nich oraz badaniami nad nowymi szczepionkami. Jest dość młodą dziedziną medycyny, została wyodrębniona z nauki o chorobach zakaźnych. Polskie Towarzystwo Wakcynologii zrzesza głównie lekarzy, którzy zajmują i interesują się szczepieniami ochronnymi. Nie ma specjalizacji lekarskiej takiej jak wakcynolog. Do towarzystwa dołączają głównie pediatrzy, lekarze rodzinni, lekarzy chorób zakaźnych oraz pielęgniarki. Zależy to od ich specyfiki zawodu, głównie oni zajmują się szczepieniem pacjentów.
Czym zajmuje się wakcynologia?
Wakcynologia jest nauką o szczepieniach. Rozwija się niezwykle dynamicznie, gdyż poszukiwanie nowych szczepień ochronnych to teraz priorytetowe zadanie naukowców. Wakcynologia zajmuje się poszerzaniem wiedzy na temat szczepień ochronnych oraz edukacją pacjentów w tej dziedzinie. Nauka ta obejmuje również wiedzę na temat działania szczepień, ich wpływu na nasz organizm oraz badań nad nowymi szczepionkami. Polskie Towarzystwo Wakcynologii określa jako swój podstawowy cel działania, upowszechnianie aktualnej i rzetelnej wiedzy na temat bezpieczeństwa i skuteczności szczepień jako metody zapobiegania chorobom.
Jak powstają szczepionki ochronne?
Proces powstawania szczepionek ochronnych jest długi i skomplikowany. Każdy etap jest poddawany szczegółowym badaniom i testom. Nic nie jest przypadkowe. Na początku naukowcy opracowują model szczepionki i jej sposób działania. Ten etap przeprowadzany jest w laboratorium, in vitro, czyli “w szkle”. W razie skuteczności badań, szczepionka podawana jest zwierzętom. Ten etap nazywa się przedklinicznym. Jeżeli naukowcy po wielu próbach i testach udowodnią skuteczność produktu na zwierzętach przechodzi się do etapu klinicznego. Są to badania na ludziach, ochotnikach. Takie badanie podzielone jest na trzy fazy:
- faza I: ocena profilu bezpieczeństwa, dawki i schematu podawania nowej szczepionki na małej grupie 20-100 ochotników. Ochotnikami są osoby, które dobrowolnie i świadomie zgłoszą się do badań. Faza ta może trwać do 2 lat. Jeżeli badania pokazują, że preparat jest bezpieczny, dobrze tolerowany i wskazują na obiecujące wyniki, można przejść do drugiej fazy.
- faza II: badanie przeprowadzone na grupie 100-300 ochotników. Na tym etapie bada się różne sposoby dawkowania, aby ostatecznie określić optymalną dawkę szczepionki. Jest to najmniejsza dawka szczepionki, dająca maksymalny i oczekiwany rezultat. Ocenia się cały czas bezpieczeństwo szczepionki oraz jej immunogenność. Immunogenność to umiejętność do wywołania przeciwko sobie swoistej odpowiedzi immunologicznej. Ta faza może trwać do 3 lat.
- faza III: badanie na dużą skalę, nawet ponad 10 000 ochotników. Badania tej fazy mogą trwać nawet do 4 lat. Zbierane podczas tej fazy wyniki mają jak najbardziej potwierdzić skuteczność i bezpieczeństwa szczepionki.
Jeżeli na każdym tym etapie dowiedziono bezpieczeństwo i skuteczność szczepionki w ostatniej fazie, następuje rejestracja preparatu oraz wprowadzenie go na rynek. Ocena bezpieczeństwa i skuteczności nadal jest sprawdzana. Szczegółowe obserwacje preparatu przeprowadzane są przez cały czas dostępności szczepionki. Te rygorystyczne kontrole utwierdzają nas w przekonaniu, że szczepionki są najbezpieczniejszymi preparatami. Polegają one na zbieraniu informacji na temat działań niepożądanych, które w przypadku szczepień nazywane są niepożądanymi odczynami poszczepiennymi (NOP).
Czy wiesz że: w 1796 roku brytyjski doktor Edward Jenner opracował pierwszą na świecie szczepionkę? Była to szczepionka na ospę prawdziwą.
Skuteczność szczepionki oceniana jest poprzez pomiary wytworzonych przez organizm przeciwciał, czyli komórek odpornościowych. Badaniu podlega nie tylko poziom wytwarzanych przeciwciał, ale dodatkowo jak szybko się one wytworzą po podaniu szczepionki i jak długo będą się utrzymywać na odpowiednio wysokim poziomie. Długość każdej fazy badania nie jest stała. W zależności od rodzaju badań, efektów pracy oraz konkretnej szczepionki, fazy mogą różnie trwać. Najważniejsze jest bezpieczeństwo. Nie można skrócić fazy bez potwierdzenia przewagi korzyści ze stosowania szczepionki nad ryzykiem.
Warto wspomnieć, że podczas badania klinicznego szczepionki, wszystkie fazy przeprowadzane są w postaci badań z randomizacją i grupą kontrolną. Dodatkowo stosowana jest metoda podwójnej ślepej próby. Randomizacja polega na losowym podziale ludzi na dwie grupy. Jedna grupa dostaje badaną szczepionkę, a druga placebo. Jeżeli na rynku jest już szczepionka na daną chorobę, to druga grupa nie dostaje placebo, tylko dostępny już preparat. Placebo to substancja obojętna, nie mająca wpływu na nasz organizm. Metoda podwójnej ślepej próby polega na tym, że ani lekarz ani pacjent nie wie, czy podawany preparat to szczepionka czy placebo. Taka metoda eliminuje obawę ingerencji w badanie. Badanie kliniczne z randomizacją i podwójnie ślepą próbą jest najlepszym i najbezpieczniejszym rodzajem badań.
Jak działają szczepionki ochronne?
Szczepienia ochronne działają na nasz układ odpornościowy. Podając szczepionkę, wprowadzamy unieszkodliwiony (pozbawiony w laboratorium części chorobotwórczej) patogen (wirus albo bakterię) albo jego fragment, który mobilizuje nasz organizm do wytworzenia przeciwciał, bez reakcji chorobowej. Przeciwciała to białka naszego układu odpornościowego, które chronią nas przed zachorowaniem. Szczepienia powodują, że nasz organizm wytwarza dużo przeciwciał, czyli kolokwialnie mówiąc “wojsko” do ochrony nas przed chorobą w przyszłości. Im skuteczniejsza szczepionka tym wytworzenie przeciwciał jest szybsze, na większym poziomie i dłużej się utrzymuje. W zależności od szczepionek nasz organizm wytwarza przeciwciała przez całe życie albo przez kilka lat. Dzięki temu, jeżeli w naszym organizmie pojawi się prawdziwy patogen chorobotwórczy to my jesteśmy już przygotowani do walki. Nasz układ odpornościowy nie musi od nowa tworzyć przeciwciał, tylko ma już w gotowości te poszczepienne. Dzięki czemu reakcja na chorobę jest szybsza i skuteczniejsza. Możemy albo w ogóle nie zachorować, albo przechorować chorobę dużo łagodniej, bez powikłań.
Zapamiętaj: Wakcynologia to nauka o szczepieniach.
Szczepienia to przyszłość medycyny. Dostępne są szczepienia przeciwko wielu chorobom zakaźnym, a nawet chroniące przed rakiem szyjki macicy. W trakcie badań nadal jest szczepionka na malarię, HIV i na COVID-19. Wynalezienie szczepionki na te choroby pozwoli uratować tysiące osób na całym świecie.