Nowotwory mózgu dotykają istotnej części ludzkiego organizmu. Rozpoznaje się je zarówno u dzieci, jak i dorosłych. Większy dostęp do badań obrazowych spowodował wzrost rozpoznań tych nowotworów – jakie metody leczenia są najskuteczniejsze? Czy guzy mózgu dają przerzuty?
Czym są nowotwory mózgu?
Nowotwór mózgu to struktura, która rozrastając się powoduje różne objawy wynikające z ucisku na tkankę nerwową oraz ze wzrostu ciśnienia śródczaszkowego. Wyróżniamy wśród nich guzy pierwotne i wtórne. Nowotwory pierwotne to zróżnicowana grupa chorób. Mogą być jednostkami łagodnymi lub złośliwymi. Guzy łagodne ze względu na zajmowanie dużych obszarów mózgu, poważne objawy kliniczne spowodowane między innymi uciskiem na ważne życiowo obszary oraz nieoperacyjność, mogą być niebezpieczne. Nowotwory mózgu są drugą co do częstości chorobą onkologiczną wieku dziecięcego po białaczkach. 25 – 50% nowotworów mózgu to nowotwory wtórne, czyli pochodzące z innych narządów.
Czy wiesz że: obecnie nie ma jednoznacznych dowodów na to, że telefony komórkowe powodują zwiększone ryzyko zachorowania? Wpływ tych urządzeń na ludzi nadal jest badany.
Nowotwory mózgu często błędnie nazywane są rakami. Określenie rak w medycynie dotyczy nowotworów złośliwych wywodzących się z komórek nabłonkowych, których w tej lokalizacji jest niewiele. W obrębie mózgowia występuje rzadki rak splotu naczyniówkowego, wywodzący się z komórek produkujących płyn mózgowo-rdzeniowy. W mózgu występują przerzuty raków innych narządów (głównie raka płuc i raka piersi) i są to nowotwory wtórne.
Objawy nowotworów mózgu
Objawy nowotworów mózgu zależą od lokalizacji guza, tempa jego wzrostu, wieku pacjenta. Zwykle pojawiają się symptomy podwyższonego ciśnienia wewnątrzczaszkowego, czyli bóle głowy (szczególnie dokuczliwe rano), nudności, wymioty. Niepokoić powinny także problemy z koncentracją lub słuchem, apatia, padaczka, utraty przytomności. Dodatkowo występują objawy wynikające z umiejscowienia ogniska nowotworowego.
Zapamiętaj: Nowotwór mózgu to jeden z częściej występujących u dzieci nowotworów.
U niemowląt objawy zwiększonego ciśnienia wewnątrzczaszkowego nie są tak charakterystyczne jak u starszych dzieci i dorosłych. Mogą wystąpić drażliwość, wymioty, nadmierną senność, zahamowanie wzrastania oraz brak postępu lub cofanie się w rozwoju psychomotorycznym. Często także powiększa się obwód głowy i uwypukla ciemiączko. Guzy zlokalizowane w płacie czołowym mogą powodować zaburzenia zachowania i osobowości oraz niedowłady połowiczne i zaburzenia chodu. Zmiany umiejscowione w płacie skroniowym cechują się zaburzeniami pola widzenia. Guzy tylnego dołu czaszki mogą powodować zaburzenia chodu.
Nowotwory pnia mózgu powodują podwójne widzenie, niewyraźną artykulację, zaburzenia połykania, niedowład spastyczny kończyn lub zaburzenia czucia. U chorych z guzami płata potylicznego mogą wystąpić zaburzenia widzenia. Guzy płata ciemieniowego powodują zaburzenia czucia i widzenia. Guzy okolicy szyszynki ujawniają się objawami wzmożonego ciśnienia wewnątrzczaszkowego oraz towarzyszy im, w związku z wodogłowiem, objaw Parinauda (gałki oczne pacjenta skierowane są w dół i dlatego pojawia się rąbek twardówki nad tęczówką).
Pierwszymi objawami nowotworów linii środkowej (czyli podwzgórza i przysadki) są zaburzenia wydzielania hormonów oraz objawy uszkodzenia drogi wzrokowej. Najczęściej występują: moczówka prosta (charakteryzuje się oddawaniem dużej ilości moczu i piciem dużej ilości płynów), zaburzenia wzrostu, pogorszenie ostrości wzroku i ubytki pola widzenia.
Źródło: rys. M. Drabecka/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przyczyny nowotworów mózgu
Przyczyny powstawania nowotworów mózgu nie są do końca poznane. Promieniowanie jonizujące jest jedynym potwierdzonym czynnikiem przyczyniającym się do powstania pierwotnych nowotworów mózgu. Zwiększoną zachorowalność obserwuje się także u dzieci z pierwotnymi i wtórnymi niedoborami odporności. Prawdopodobieństwo zachorowania może wzrastać u osób narażonym na pestycydy, herbicydy, substancje petrochemiczne, nitrozoaminy, chlorek poliwinylu, pole elektromagnetyczne, po przebytych urazach mózgu, po zakażeniu wirusem Epsteina-Barr. Samych nowotworów mózgu nie możemy zaliczyć do dziedzicznych schorzeń. W niektórych chorobach genetycznych stwierdza się jednak podwyższone ryzyko zachorowania na guzy mózgu. Wyróżniamy wśród nich między innymi:
- Neurofibromatozę typu 1 – glejak dróg wzrokowych lub podwzgórza, oponiak, nerwiakowłókniak,
- Neurofibromatozę typu 2 – schwannoma, wyściółczak,
- Choroba von Hippla-Lindaua – naczyniak płodowy móżdżku i rdzenia kręgowego,
- stwardnienie guzowate – podwyściółkowy gwiaździak olbrzymiokomórkowy,
- siatkówczak dziedziczny,
- zespół Li-Fraumeni,
- zespół Gardnera,
- zespół Cowdena,
- zespół Turcota,
- zespół predyspozycji do guzów rabdoidnych,
- mnoga gruczolakowatość wewnątrzwydzielnicza typu 1.
Rodzaje nowotworów mózgu
Wyróżniamy na podstawie klasyfikacji Światowej Organizacji Zdrowia:
- Nowotwory neuroepitelialne (wywodzące się z tkanki nerwowo-nabłonkowej):
- Nowotwory gleju gwiaździstego (astrocytarne) – np. glejak wielopostaciowy, rozlany gwiaździak, gwiaździak włosowatokomórkowy;
- Nowotwory gleju skąpowypustkowego;
- Nowotwory gleju wyściółkowego – wyściołczaki;
- Nowotwory splotu naczyniówkowego – brodawczak splotu naczyniówkowego, rak splotu naczyniówkowego;
- Nowotwory o niewyjaśnionej histogenezie;
- Nowotwory neuronalne i mieszane neuronalno-glejowe – np. zwojak, zwojak móżdżku dysplastyczny;
- Nowotwory neuroblastyczne;
- Nowotwory miąższu szyszynki – szyszyniak, szyszyniak zarodkowy;
- Nowotwory pochodzenia zarodkowego – np. rdzeniak, atypowy nowotwór teratoidny (rabdoidny).
Inne guzy ośrodkowego układu nerwowego:
- nowotwory nerwów czaszkowych i rdzeniowych – nerwiak osłonkowy, złośliwy nowotwór osłonek nerwów obwodowych;
- nowotwory opon mózgowo-rdzeniowych – oponiaki;
- chłoniaki i nowotwory układu krwiotwórczego – najczęściej chłoniak rozlany z dużych komórek B (DLBCL);
- guzy z komórek rozrodczych – np. zarodczak, potworniaki;
- guzy okolicy siodła tureckiego – np. czaszkogardlak, gruczolak przysadki, rak przysadki;
- nowotwory szerzące się przez ciągłość z sąsiednich okolic – przyzwojak, struniak, chrzęstniak, chrzęstniakomięsak;
- torbiele i zmiany nowotworopodobne – np. torbiel szczeliny Rathkego, torbiel skórzasta, guz ziarnistokomórkowy, hamartoma neuronalny podwzgórza.
U dzieci i młodzieży najczęściej rozpoznaje się gwiaździaki włosowatokomórkowe oraz rdzeniaki (medulloblastoma). Spośród nowotworów wewnątrzczaszkowych u osób dorosłych najczęściej rozpoznaje się glejaka wielopostaciowego.
Nowotwory mózgu dzielimy także ze względu na lokalizację:
- Guzy podnamiotowe – obejmują struktury tylnego dołu czaszki, czyli móżdżek, okolice komory IV i pień mózgu. Umiejscawia się tu nieco ponad połowa nowotworów spotykanych u dzieci. W móżdżku najczęściej występuje rdzeniak (medulloblastoma), natomiast w pniu mózgu glejaki.
- Guzy nadnamiotowe – rozwijają się powyżej namiotu móżdżku. Przeważają u dorosłych. Obejmują:
- półkule mózgu – najczęściej są to glejaki. W tej lokalizacji występują również wyściółczaki i niskozróżnicowane guzy neuroektodermalne (PNET),
- struktury linii środkowej, czyli przysadkę, podwzgórze, jądra podkorowe, szyszynkę, komory boczne i skrzyżowanie wzrokowe.
Nowotwory przerzutowe mózgu przeważają u dorosłych. Powstają one z komórek pochodzących z nowotworów innych narządów. Przerzuty do mózgowia najczęściej pojawiają się w przebiegu raków płuc, sutka, jelita grubego i układu moczowego. Rzadziej występują w przypadku czerniaka, raka trzustki i raka trzonu macicy. U dzieci najczęściej rozsiew komórek nowotworowych stwierdza się w mięsakach i guzach zarodkowych.
Leczenie nowotworów mózgu
Leczenie zależy od typu nowotworu, jego lokalizacji oraz stanu ogólnego chorego. Podstawową metodą leczenia nowotworów mózgu są zabiegi neurochirurgiczne. Ich celem jest maksymalne usunięcie masy nowotworu przy możliwie jak najmniejszym uszkodzeniu okolicznej, zdrowej tkanki nerwowej, szczególnie w miejscach gdzie znajdują się ośrodki ważnych funkcji życiowych. Zabiegi chirurgiczne służą także uzyskaniu materiału do badania histopatologicznego (oceny mikroskopowej fragmentu pobranego guza), które w większości przypadków jest niezbędne do rozpoznania typu nowotworu. Dodatkowe metody leczenia to:
- Radioterapia,
- Chemioterapia.
Nowotwory mózgu w większości są wrażliwe na leczenie promieniowaniem jonizującym (radioterapią). Dzięki rozwojowi technik udaje się oszczędzić jak największy obszar niezmienionej tkanki mózgowej, co ma szczególne znaczenie u dzieci. Chemioterapia ma mniejsze znaczenie w terapii nowotworów mózgu. Wyjątkiem są chłoniaki, PNET, skąpodrzewiaki anaplastyczne i nowotwory pochodzenia zarodkowego. W przypadku nowotworów przerzutowych do mózgu najczęściej stosuje się leczenie radioterapią. Rzadko wykorzystuje się zabiegi neurochirurgiczne. Dodatkowymi lekami stosowanymi w leczeniu nowotworów wewnątrzczaszkowych są leki sterydowe oraz leki przeciwdrgawkowe. Leki sterydowe mogą być podawane przed lub po operacji neurochirurgicznej oraz w trakcie radioterapii, aby zmniejszyć obrzęk wokół guza. Mogą poprawić samopoczucie pacjenta i zmniejszyć dolegliwości.
Nowotwór mózgu a rokowania
Rokowanie zależy od typu nowotworu, jego lokalizacji, wielkości czy stanu pacjenta. Istotne jest też jak radykalnie usunięto guz. Łagodne guzy umiejscowione w pobliżu ośrodków ważnych funkcji życiowych mogą być przyczyną wielu uszkodzeń w mózgu. Przerzuty do mózgu bardzo szybko pogarszają stan chorego. Leczenie pozwala na wydłużenie życia pacjentom do kilkunastu miesięcy.
Podsumowując, dzięki rozwojowi metod diagnostycznych i terapeutycznych można zaoferować pacjentowi skuteczniejsze leczenie. Nadal jednak są to choroby, które mają poważne rokowanie.