Alergie stanowią stale narastający problem zdrowotny współczesnych społeczeństw. Wstrząs anafilaktyczny stanowi najcięższą reakcję alergiczną i jest stanem zagrożenia życia! W ciągu ostatniej dekady zaobserwowano wzrost liczby przypadków anafilaksji na całym świecie w każdej grupie wiekowej. Co to jest anafilaksja? Czy anafilaksja to to samo co wstrząs anafilaktyczny? Co zrobić w przypadku wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego?
Co to jest wstrząs anafilaktyczny?
Anafilaksja stanowi ciężką, uogólnioną reakcję nadwrażliwości o szybkim, piorunującym początku i dynamicznym rozwoju. Stanowi stan zagrożenia życia! Objawy anafilaksji mogą dotyczyć wielu narządów. Anafilaksja to szersze pojęcie niż wstrząs anafilaktyczny, który stanowi najpoważniejszą formę anafilaksji i jest najczęstszą przyczyną zgonu w przebiegu anafilaksji. Mechanizm polega na aktywacji komórek układu odpornościowego w mechanizmie immunologicznym (za pomocą przeciwciał IgE np. w przebiegu alergii na jad owadów, pokarmy) lub nieimmunologicznym (bezpośrednia aktywacja komórek np. przez leki). Pobudzone komórki ulegają degranulacji, to znaczy, że wydzielają zgromadzone w środku substancje oraz zaczynają bieżącą produkcję kolejnych. Do krwiobiegu dostaje się szereg bardzo aktywnych związków chemicznych, które powodują reakcję łańcuchową prowadzącą do anafilaksji.
Czy wiesz że: najczęstszą przyczyną zgonu w przebiegu wstrząsu anafilaktycznego jest spóźnione i niewłaściwe leczenie?
Wstrząs to krytyczne upośledzenie krążenia, które prowadzi do uogólnionego niedotlenienia tkanek i zaburzeń metabolicznych. W zależności od mechanizmu wyróżniamy kilka rodzajów wstrząsu. Wstrząs dystrybucyjny to efekt zaburzeń regulacji napięcia ścian naczynia, w konsekwencji czego dochodzi do uogólnionego rozkurczu naczyń, spadku ciśnienia tętniczego i niedostatecznego ukrwienia tkanek. Wstrząs anafilaktyczny stanowi podtyp wstrząsu dystrybucyjnego, w jego przebiegu uwolnione substancje biologiczne powodują patologiczne i uogólnione rozszerzenie naczyń krwionośnych oraz wzrost przepuszczalności naczyń w konsekwencji czego krążąca krew nie wystarcza aby wypełnić w odpowiednim stopniu zwiększoną objętość naczyń.
Objawy wstrząsu anafilaktycznego
W przypadku wstrząsu objawami wysuwającymi się na pierwszy plan są te ze strony układu krążenia. Skóra jest blada, spocona i wychłodzona. Żyły powierzchowne są zapadnięte w związku z niskim ciśnieniem. Dochodzi do przyspieszenia rytmu serca, spadku ilości wydalanego moczu. Chory może bezwiednie oddać stolec. W skrajnych przypadkach chory może stracić przytomność i może dojść do zatrzymania krążenia.
Objawy pojawiają się zwykle w przeciągu kilku sekund do minut po narażeniu na czynnik wywołujący. Należy zaznaczyć, że w pewnych przypadkach objawy mogą rozwinąć się później nawet do kilku godzin. Ryzyko ciężkości objawów anafilaksji jest bezpośrednio związane z szybkością narastania ich nasilenia. Typowo, objawy anafilaksji manifestują się w obrębie wielu narządów i mogą poprzedzać wystąpienie wstrząsu anafilaktycznego.
- Początkowo objawy manifestują się zazwyczaj w obrębie skóry (świąd, rumień, pokrzywka) lub w obrębie błon śluzowych (obrzęk i przekrwienie błon śluzowych, świąd). Możliwy jest obrzęk naczynioruchowy twarzy, w przebiegu którego dochodzi do charakterystycznego wyglądu z pogrubieniem rysów twarzy, “opuchnięcia” okolic warg, oczu.
- W ciężkich przypadkach anafilaksji objawy oddechowe mogą pojawić się jako pierwsze. Są to kaszel, kichanie, duszność, świszczący oddech, sinica. Może dojść do obrzęku dróg oddechowych co znacząco utrudnia oddychanie, a w późniejszym etapie wdrożenie leczenia.
- Układ pokarmowy – ból gardła, świąd gardła, nudności, ból brzucha, biegunka.
- Układ krążenia – przyspieszenie akcji serca, spadek ciśnienia, ból w klatce piersiowej, zaburzenia rytmu, utrata przytomności. W najcięższych przypadkach mogą stanowić pierwszy objaw.
- Inne rzadsze objawy – dreszcze, gorączka, krwawienie z dróg rodnych, zaburzenia widzenia.
U ok. ⅕ pacjentów reakcja ma przebieg dwufazowy, dochodzi do nawrotu objawów w okresie do 24h, a w ekstremalnych przypadkach nawet 72h od momentu ich pierwszego wystąpienia, mimo braku działania czynnika wywołującego. Z tej racji po epizodzie anafilaksji zarówno łagodnej jak i ciężkiej wskazana jest obserwacja od 8 do 24h.
Przyczyny wstrząsu anafilaktycznego
Do najczęstszych przyczyn wstrząsu anafilaktycznego należy zaliczyć leki, alergeny pokarmowe, jad na owady owadów błonkoskrzydłych (m.in osa). W Europie najczęstszą przyczyną anafilaksji u dorosłych jest alergia na jad owadów, u dzieci alergia na pokarmy.
- leki – antybiotyki, leki biologiczne,
- pokarmy – owoce morza, ryby, orzeszki ziemne, owoce cytrusowe,
- jady owadów błonkoskrzydłych – osa, pszczoła, trzmiel, szerszeń.
Zapamiętaj: Gdy zauważysz, że ktoś dostał wstrząsu anafilaktycznie niezwłocznie wezwij pogotowie ratunkowe dzwoniąc pod numer 999 lub 112.
Do rzadszych czynników wywołujących zaliczamy: obce białka (preparaty krwiopochodne, hormony np. insulinę), alergeny wziewne np. na sierść kota, lateks, błony dializacyjne.
Jak udzielić pierwszej pomocy osobie, która ma wstrząs anafilaktyczny?
Postępowanie w przebiegu anafilaksji i wstrząsu anafilaktycznego nie różni się znacznie w etapie pierwszej pomocy.
- Wezwać pogotowie ratunkowe dzwoniąc pod numer 999 lub 112. Należy zacząć od podania adresu zdarzenia, a następnie opisać szybko przebieg zdarzenia.
- Należy przerwać narażenie na czynnik wywołujący, o ile jest on znany i jest to możliwe np. usunąć żądło pszczoły.
- W miarę możliwości zapewnić sobie pomoc osób postronnych.
- Należy ocenić: przytomność, a w przypadku chorych nieprzytomnych drożność dróg oddechowych, oddech (należy pochylić się nad ustami chorego i za pomocą ucha postarać się wyczuć i usłyszeć oddechy. Prawidłowo co najmniej 2 w ciągu 10 sekund.), krążenie (osoby niezwiązane z medycyną nie są zobowiązane do sprawdzania tętna, powinny zwrócić uwagę na zabarwienie skóry, czy zachowany jest odruch połykania). W przypadku chorych przytomnych należy monitorować ich stan przytomności, w przypadku utraty przytomności należy ocenić parametry oddechowe i krążeniowe jak wyżej. W przypadku chorych nieprzytomnych, u których powyższe parametry są zachowane należy sprawdzać je okresowo. W sytuacji pogorszenia stanu np. zatrzymania oddechu, w miarę możliwości, o powyższej sytuacji należy powiadomić służby.
- Podać adrenalinę. Osoby świadome bycia w grupie ryzyka powinny stale nosić przy sobie strzykawki z adrenaliną. Adrenalinę wstrzykujemy domięśniowo w przednio-boczną powierzchnię uda, przez ubrania. Im szybsze podanie adrenaliny tym większa skuteczność leczenia.
- W przypadku zatrzymania oddechu lub krążenia należy przystąpić do resuscytacji krążeniowo-oddechowej.
Leczenie wstrząsu anafilaktycznego
Chorzy we wstrząsie anafilaktycznym wymagają bezwzględnej hospitalizacji i leczenia.
- podanie tlenu – w zależności od wskazań
- zapewnienie dostępu do żył obwodowych
- podawanie płynów dożylnych w celu wypełnienia łożyska naczyniowego i zwalczania niskiego ciśnienia krwi
- stałe monitorowanie parametrów życiowych – ciśnienia, EKG, utlenowania krwi
- podanie adrenaliny dożylne – wg. wskazań m.in. u chorych z obrzękiem górnych dróg oddechowych, ze spadkiem ciśnienia tętniczego krwi nie reagujących na podanie adrenaliny domięśniowo
Do możliwych terapii drugiego rzutu zaliczamy:
- podanie leków przeciwhistaminowych np. loratadyna,
- podanie beta-mimetyków np. salbutamol,
- podanie leków obkurczających naczynia krwionośne,
- podanie glukagonu,
- podanie sterydów.
Podsumowując, można wyróżnić różne stopnie ciężkości anafilaksji. Najcięższym jest wstrząs anafilaktyczny, który można zdefiniować jako szybko postępującą reakcję anafilaktyczną przebiegająca ze spadkiem ciśnienia, które zagraża życiu. Objawy mogą zmieniać się dynamicznie, a początkowo łagodne objawy anafilaksji mogą szybko przekształcić się we wstrząs anafilaktyczny i doprowadzić do zgonu. Podstawą jest szybkie udzielenie pierwszej pomocy i wezwanie pogotowia ratunkowego.