Estron, estriol i estradiol to główne postacie estrogenów występujących w organizmie kobiety. Choć podstawową rolę hormony te odgrywają właśnie u pań, estrogeny również produkowane są w organizmie mężczyzn. Jakie funkcję pełnią estrogeny, o czym może świadczyć ich niedobór oraz nadmiar?
Co to są estrogeny?
Estrogeny stanowią grupę hormonów płciowych, wśród których najważniejszą rolę pełnią: estradiol, estron i estriol. Obecne są one zarówno w organizmie kobiet jak i mężczyzn, jednakże występują istotne różnice w ich stężeniach oraz pełnionych funkcjach. Z pośród nich najwyższą aktywność biologiczną przypadającą na okres rozrodczy w życiu kobiet pełni estradiol (stąd głównie jego stężenie oznaczane jest w przypadku diagnostyki zaburzeń funkcjonowania układu rozrodczego). Drugim hormonem pod względem pełnionych funkcji w organizmie jest estron, który stanowi najważniejszy hormon spośród estrogenów w okresie pomenopauzalnym. Natomiast estriol wykazuje niewielką aktywność, głównie przypadającą na okres ciąży.
Podobnie jak w przypadku innych hormonów płciowych, stężenie estrogenów w organizmie kobiet ulega cyklicznym zmianom w zależności od fazy cyklu miesięcznego. W organizmie mężczyzn, stężenie estrogenów jest stałe.
Gdzie produkowane są estrogeny?
W organizmie kobiet estrogeny wytwarzane są głównie przez jajniki oraz w niewielkich ilościach przez komórki kory nadnerczy, tkanki tłuszczowej czy łożysko. U mężczyzn produkcja niewielkich ilości estrogenów (głównie estradiolu) odbywa się w jądrach oraz korze nadnerczy.
Funkcje estrogenów
Ogólnie rzecz biorąc główną funkcją estrogenów jest prawidłowe ukształtowanie II i III-rzędowych cech płciowych (czyli rozwój pochwy, sromu łechtaczki, macicy, jajowodów oraz typowej dla kobiet budowy ciała).
Ponadto (głównie estradiol) uczestniczą w regulacji:
- cyklu miesięcznego (poprzez stymulacje rozrostu błony śluzowej macicy przygotowują ją na ewentualne zagnieżdżenie zarodka, pobudzają wydzielanie śluzu szyjkowego),
- gospodarki wapniowej (działanie kościotwórcze),
- gospodarki lipidowej (zmniejsza stężenie cholesterolu LDL),
- procesu krzepnięcia krwi,
- zwiększają syntezę białek,
- działają korzystnie na stan emocjonalny oraz zwiększają libido.
W organizmie mężczyzn estrogeny uczestniczą w regulacji procesu spermatogezeny (powstawania plemników), a także w regulacji potencji oraz aktywności seksualnej.
Nadmiar estrogenów
Wśród przyczyn podwyższonej wartości estrogenów (głównie estradiolu) należy wziąć pod uwagę:
- choroby związane z nadmierną ich produkcją – guzy nadmiernie wytwarzające estradiol (np. guz z komórek tekalnych, ziarniszczak),
- przetrwały pęcherzyk Graffa (czyli zaburzenia w uwalnianiu komórki jajowej),
- stosowanie zbyt dużych dawek hormonów,
- choroby wątroby,
- stymulacje lekami owulacji.
Podwyższona wartość może być również związana z występowaniem fazy okołoowulacyjnej cyklu miesięcznego, w której to poziom estradiolu osiąga najwyższe wartości.
Czy wiesz że: poza organizmem człowieka występują również związki, np. fitoestrogeny o podobnym działaniu do estrogenów?
W okresie pomenopauzalnym nadmiar estronu związany jest z masywną otyłością (po menopauzie wytwarzany jest głównie przez komórki tkanki tłuszczowej stąd wysokie jego stężenie koreluje z otyłością).
Jak obniżyć poziom estrogenów?
Podwyższony poziom estrogenów w organizmie zazwyczaj jest skutkiem innej jednostki chorobowej (np. guzy jajników), stąd stosowana terapia lecznicza adekwatna jest do rozpoznanej przyczyny. Wyleczenie choroby podstawowej skutkuje zwykle obniżeniem poziomu estrogenów w organizmie.
Istnieje grupa leków tzw. antyestrogenów, których efekt działania może być mylnie kojarzony ze spadkiem stężenia estrogenów w organizmie. Mechanizm działania tych leków polega na wiązaniu się z receptorami dla estrogenów (konkurowaniu z estrogenami) zlokalizowanymi zarówno w prawidłowych komórkach organizmu (np. w podwzgórzu) jak i komórkach nowotworowych (np. w raku sutka). Efektem tego jest blokada wiązania estradiolu obecnego w organizmie z receptorami zlokalizowanymi w komórkach. Leki te (np. tamoksyfen) mają zastosowanie głównie w leczeniu chorób nowotworowych hormonozależnych (np. w raku piersi), gdzie blokada obecnych w komórkach rakowych receptorów estrogenowych prowadzi do zahamowania ich wzrostu. Ponadto leki te (np. klomifen) również są wykorzystywane w leczeniu niepłodności, w przebiegu której występują problemy z prawidłowym procesem jajeczkowania. Blokada receptorów dla estrogenów zlokalizowanych w podwzgórzu, skutkuje zwiększonym wydzielaniem hormonów (głównie hormonu folikulotropowego, FSH), które pobudzają owulację.
Niedobór estrogenów
Główną przyczyną obniżonego stężenia estrogenów (głównie estradiolu) w organizmie jest zmniejszone ich wytwarzanie przez komórki jajnika, co jest charakterystyczne dla okresu pomenopauzalnego. Nieprawidłowo obniżony poziom estradiolu u kobiet w okresie rozrodczym może wynikać z:
- pierwotnej niewydolności jajników (niedorozwój jajników, przedwczesne wygasanie czynności jajników, przebyte leczenie chemioterapią lub radioterapią),
- wtórnej niedoczynności jajników (niewydolność przysadki, terapia hamująca owulację).
Zatem zmniejszona synteza estradiolu może skutkować wystąpieniem zaburzeń cyklu miesięcznego czy niepłodnością.
Zapamiętaj: U kobiet estrogeny występują głównie w postaci estronu, estriolu i estradiolu.
U kobiet ciężarnych obniżony poziom estriolu może wskazywać na niewydolność łożyska czy choroby płodu (np. wady cewy nerwowej) lub matki (choroby wątroby lub nerek).
Jak podwyższyć poziom estrogenów?
Preparaty lecznicze zawierające estrogeny stosowane są głównie u kobiet w okresie około- oraz pomenopauzlanym. Stosowanie tzw. hormonalnej terapii zastępczej (estrogenowej lub estrgoenowo-progestagenowej w postaci doustnej lub plastrów) poprzez uzupełnienie brakujących hormonów, ma na celu poprawić jakość życia kobiet w okresie i po menopauzie (m.in. opóźniać procesy starzenia czy zmniejszać ryzyko występowania chorób, np. osteoporozy, zawału serca i innych).
Jednakże prócz korzyści, jak każda inna terapia lecznicza, stosowanie terapii hormonalnej może wiązać się z wystąpieniem skutków ubocznych (np. wzrost ryzyka żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej, wystąpienia nowotworu sutka, macicy). Zatem decyzja o zastosowaniu hormonalnej terapii zastępczej powinna być podjęta przez lekarza prowadzącego indywidualnie w zależności od ogólnego stanu zdrowia pacjentki, pamiętając jednocześnie o ewentualnym ryzyku związanym ze stosowaniem terapii.
Badanie poziomu estrogenów
Jak wcześniej wspomniano, największe znaczenie w ocenie funkcjonowania układu rozrodczego kobiet odgrywa estradiol. Stąd pomiar jego stężenia wykonywany jest w celu:
- oceny funkcjonowanie jajników,
- diagnozowania przyczyn zaburzenia cyklu miesiączkowego,
- monitorowania owulacji indukowanej lekami,
- określenia konieczności wdrożenia a także monitorowanie hormonalnej terapii zastępczej w okresie pomenopauzalnym,
- oceny przyczyn przedwczesnej dojrzałości u dziewcząt,
- oceny przyczyn ginekomastii (przerostu sutka) u mężczyzn.
Oznaczenie stężenia estriolu ma wyłącznie zastosowanie w okresie ciąży – jako badanie prenatalne w ocenie ryzyka wystąpienia zespołu Downa (test potrójny: estriol, AFP i HCG), a także w monitorowaniu ciąży wysokiego ryzyka.
Oznaczenie estronu przydatne jest głównie w monitorowaniu efektów leczenia hormonalną terapią zastępczą z zastosowaniem estrogenów.Należy jednak pamiętać, że stężenie estrogenów (w szczególności estradiolu) ulega cyklicznym zmianom, w zależności od fazy cyklu miesięcznego. Stąd informację w jakim dniu cyklu należy wykonać oznaczenie warto uzyskać od lekarza ginekologa. Sam wynik zawierający stężenie hormonów płciowych niewiele nam powie, jeśli zabraknie informacji w jakim dniu cyklu zostało wykonane badanie. Stąd wszelkie decyzje o konieczności oznaczenia stężenia estrogenów, a także innych hormonów płciowych warto podjąć wspólnie z lekarzem, który wyznaczy konkretne dni na wykonanie tych badań, indywidualnie zgodnie z przebiegiem cyklu miesięcznego.
Estrogeny w jedzeniu
Wpływ na ludzki organizm mają również inne związki o podobnym działaniu do estrogenów. Mowa tu o fitoestrogenach, które są pochodzenia roślinnego. Wyróżnia się trzy grupy fitoestrogenów: izoflawony, lignany oraz kumestany. Wśród produktów żywnościowych bogatych w fitoestrogeny należy wymienić:
- soję oraz produkty pochodne, soczewica, szpinak (źródła izoflawonów),
- nasiona roślin oleistych, np. lnu, słonecznika, sezamu, rośliny zbożowe (szczególnie ryż), a także cebulę, czosnek, oliwki (źródła lignanów),
- kiełki, pędy lucerny, fasola (źródła kumestanu).
Fitoestrogeny wykazują stosunkową słabszą aktywność biologiczną w stosunku do hormonów produkowanych przez ludzki organizm. Jednakże stosowanie diety bogatej w produkty o dużej zawartości fitoestrogenów, może skutkować wystąpieniem zauważalnego działania tych związków na organizm.
Fitoestrogeny dzięki swoim właściwościom mogą łagodzić stany związane z niedoborami estrogenów w organizmie (w szczególności w okresie pomenopauzalnym). Ponadto mogą zmniejszać ryzyko wystąpienia niektórych nowotworów, redukować ryzyko chorób sercowo-naczyniowych czy osteoporozy. Choć fitoestrogeny mogą wykazywać wiele dobrych właściwości dla ludzkiego organizmu w szczególnie w okresie pomenopauzalnym u kobiet, spożywanie może wywołać niekorzystny wpływ na rozwijające się organizmy dzieci, czy na zdrowie mężczyzn.
Wszelkie zaburzenia w funkcjonowaniu układu rozrodczego zazwyczaj związane są z zaburzeniem równowagi gospodarki hormonalnej. Dostępność do badań laboratoryjnych, w tym oznaczeń wielu hormonów regulujących funkcjonowanie układu rozrodczego jest niezwykle powszechna, jednak z uwagi na zmienność stężeń tych hormonów (np. estrogenów, progesteronu) warto przed wykonaniem badań skonsultować się z lekarzem.