Alergie stały się plagą XXI wieku i choć ich objawy mogą być całkiem niegroźne, to w każdym przypadku alergia odbija się na codzienności osoby chorej. Jak do tej pory to właśnie odczulanie jest jedyną formą leczenia przyczynowego, która znacznej części chorych przynosi dobre efekty – na czym dokładnie polega i czy jest bezpieczne dla zdrowia?
Co to jest i na czym polega odczulanie?
Odczulanie nazywane jest w fachowej literaturze swoistą immunoterapią alergenową. Jest to metoda leczenia immunomodulującego czyli pobudzającego układ do działania. Celem terapii jest wytworzenie tolerancji czyli braku reakcji organizmu na uczulający alergen. Efekt uzyskuje się podając wzrastające dawki alergenu aż do osiągnięcia dawki podtrzymującej, którą podaje się przez okres 3 do 5 lat. Skutkiem jest tolerancja alergenu i złagodzenie lub całkowite ustąpienie objawów. Całokształt zmian zachodzących w układzie odpornościowym powoduje przesunięcie odpowiedzi promującej stan zapalny w stronę mniejszej wrażliwości i aktywności komórek odpowiedzialnych za odpowiedź alergiczną.
Czy wiesz że: odczulanie jako forma terapii jest stosowana już od ponad 100 lat? Pozytywny efekt podawania wzrastających dawek alergenów zaobserwowali brytyjscy naukowcy na przełomie XIX i XX wieku.
W Polsce odczulanie może być prowadzone przez lekarzy alergologów zarówno w warunkach poradni jak i szpitala. Preparaty dostępne są wyłącznie na receptę.
Podstawowymi wskazaniami do odczulania są:
- astma łagodna i umiarkowana, dobrze kontrolowana, zwłaszcza w połączeniu z alergicznym nieżytem nosa
- alergiczny nieżyt nosa, szczególnie przewlekły, nie dający się kontrolować klasycznym leczeniem
Powyższe objawy mogą być całoroczne w sytuacji, gdy kontakt z alergenem jest regularny (np. alergia na zwierzęta, roztocza) lub sezonowe (alergeny drzew, traw). Najważniejszy w kwalifikacji do odczulania jest stopień nasilenia objawów, efektywność dotychczasowego leczenia i współwystępowanie astmy oraz stopień jej kontroli. Preparaty zawierające alergeny drzew (np. brzoza, leszczyna, olcha), traw, chwastów, roztoczy kurzu domowego są sprzedawane na ryczałt – w praktyce kosztują kilka złotych. Preparaty zawierające alergeny osy, pszczoły, kota, psa sprzedawane są z odpłatnością 100% i kosztują średnio kilkaset złotych.
- pacjenci, u których udokumentowana alergię na jad owadów błonkoskrzydłych (osa, pszczoła) i udokumentowano wystąpienie reakcji systemowej po ukąszeniu np. wstrząs anafilaktyczny – odczulanie prowadzone jest w szybkim protokole w szpitalu przez doświadczony personel. W przypadku prowadzenia odczulania na alergeny owadów błonkoskrzydłych (osa, pszczoła) w warunkach szpitalnych terapia jest bezpłatna.
NFZ refunduje immunoterapię podskórną u osób powyżej 6 roku życia, z wskazaniami, z których najważniejsze zostały wymienione wyżej.
Metody odczulania
W obecnej praktyce klinicznej alergen podaje się podskórnie, w formie zastrzyków albo podjęzykowo. Immunoterapia podjęzykowa może być prowadzona za pomocą preparatów w formie tabletek, płynu lub kropli. Historycznie próbowano zastosować metody podawania alergenów donosowo lub dooskrzelowo ale wiązało się to z licznymi efektami ubocznymi.
- Przewagą formy podjęzykowej jest jej wygoda. Wizyta u lekarza wymagana jest jedynie podczas pierwszego podania, natomiast przy braku efektów niepożądanych i przeciwwskazań każdą kolejną dawkę pacjent może zażywać w domu. Wadą preparatów podjęzykowych jest ich cena sięgająca kilkuset złotych za opakowanie. Leczenie to wymaga dużej dyscypliny i samokontroli ze strony pacjenta, a każda zmiana schematu dawkowania powinna być konsultowana z lekarzem alergologiem.
- Przewagą odczulania podawanego podskórnie w formie zastrzyków jest fakt refundacji. Do wad takiej formy należy zaliczyć konieczność każdorazowej wizyty u lekarza przed zastrzykiem w celu kwalifikacji.
Dotychczasowe dane pochodzące z badań naukowych wskazują, że obie formy terapii zmniejszają skalę objawów i zużycie leków. W przypadku iniekcji podskórnych wykazano, że chroni ona przed progresją alergicznego nieżytu nosa do astmy. W przypadku terapii podjęzykowej fakt ten jest niejednoznaczny. Z drugiej jednak strony terapia podjęzykowa cechuje się lepszym profilem bezpieczeństwa i mniejszą ilością poważnych reakcji uogólnionych.
Jak już wspomniano immunoterapia alergenowa jest jedyną obecnie dostępną metodą działającą przyczynowo, a nie objawowo tzn. że złagodzenie objawów wynika z usunięcia przyczyny, a nie maskowania objawów. Nie udowodniono skuteczności, zarówno w łagodzeniu objawów jak i działaniu przyczynowym, terapii domowych np. wapna.
Ile trwa odczulanie?
Schematy leczenia są indywidualne dla każdego preparatu. Zasadą jest, że na początku małe dawki alergenu podawane są w krótkich np. cotygodniowych odstępach, aż do uzyskania określonej, odpowiednio dużej, dawki podtrzymującej, która podawana jest znacznie rzadziej np. raz w miesiącu. Odczulanie może być stosowane przedsezonowo przed rozpoczęciem okresu pylenia albo całorocznie z redukcją dawki w okresie naturalnej ekspozycji na alergen. Badania wykazują większą skuteczność schematu całorocznego. Odczulanie prowadzi się przez okres 3 do 5 lat. Po 2 latach należy dokonać oceny kontroli objawów, w sytuacji braku poprawy leczenie należy przerwać.
Czy odczulanie jest bezpieczne?
Preparaty stosowane w trakcie odczulania podlegają takiej samej rejestracji i kontroli jak inne leki dostępne na rynku. Sama metoda odczulania z racji swojej długiej historii i licznych zalet jest nieustannie poddawana różnym badaniom klinicznym przez profesjonalistów zainteresowanych tematem alergologii. Wymogi jakościowe dotyczące stosowanych preparatów określane są przez Europejską Agencję Leków. Podstawową metodą zapewnienia bezpieczeństwa w przypadku terapii iniekcjami podskórnymi jest rygorystyczne przestrzeganie schematów leczenia, dawkowania oraz zbadanie pacjenta przez lekarza kwalifikującego.
Skutki uboczne odczulania
Zaobserwowano, że efekty uboczne odczulania mogą częściej wystąpić w następujących przypadkach:
- astma niekontrolowana (stąd ważna jest kwalifikacja do leczenia)
- stosowanie beta blokerów np. propranolol, bisoporlol
- znaczny wysiłek fizyczny, infekcje, zwłaszcza z gorączką, przed podaniem dawki
W czasie terapia mogą wystąpić dwa rodzaje efektów ubocznych:
- w miejscu wstrzyknięcia szczepionki – mają one łagodny przebieg i dotyczą nawet ¼ pacjentów. Są czasowe i ustępują bez leczenia. Można zastosować leki przeciwhistaminowe lub okłady z lodu. Po podaniu szczepionki każdorazowo należy skontrolować średnicę obrzęku, jeśli wystąpi. W przypadku dużych obrzęków, powyżej 8 cm, należy zmniejszyć dawkę szczepionki.
- reakcje ogólne – atak astmy, pokrzywka (swędzące zmiany skórne), a w skrajnych przypadkach anafilaksja. Są to rzadkie powikłania, wg. statystyk ich częstość występowania to 5-10 na 1 000 000 iniekcji. W ok. ⅓ poprzedzone są one dużymi objawami miejscowymi.
Zapamiętaj: Odczulanie to skuteczna i bezpieczna metoda walki z alergią, która w większości przypadków znacznie łagodzi lub w 100% eliminuje jej objawy.
Najczęstszymi przyczynami tych reakcji jest czynnik ludzki: nieprawidłowa dawka, technika podania lub podanie złego preparatu. Z racji na możliwość wystąpienia uogólnionych efektów ubocznych po każdym szczepieniu należy pozostać w przychodni pod obserwacją wyszkolonego personelu przez okres 30 minut. Większość reakcji uogólnionych występuje w takim okresie czasu. W przypadku wystąpienia niepokojących objawów należy zgłosić ten fakt personelowi medycznemu. Częstość efektów ubocznych w przebiegu terapii podskórnej jest szacowana na ok. 2 – 5% z czego aż 97% to efekty łagodne. W przypadku terapii podjęzykowej częstość uogólnionych reakcji niepożądanych to ok. 0,056% dawek.
Podsumowując, odczulanie jest skuteczną metodą, która w większości przypadków łagodzi lub całkowicie eliminuje objawy alergii, pomaga w kontroli astmy. Z racji tego, że koryguje ona tolerancję układu odpornościowego ważna jest odpowiednia kwalifikacja do leczenia. Wskazaniem ą objawowe schorzenia o udowodnionym mechanizmie alergicznym, które pomimo odpowiedniego leczenia nie dają się kontrolować.
Terapia jest długa i trwa zwykle 3 do 5 lat. Terapia podjęzykowa wydaje się bezpieczniejsza ale wymaga dużej samokontroli. W przypadku zastrzyków efekty uboczne także są rzadkie, a celem minimalizacji ryzyka ich wystąpienia wymagana jest każdorazowa kontrola przed zastrzykiem. Jak w przypadku każdego leczenia najpoważniejsze powikłania są najczęściej wywołane przez czynnik ludzki. Z racji możliwości refundacji odczulanie jest coraz częściej preferowaną formą leczenia alergii, chwaloną zarówno przez lekarzy jak i pacjentów. Podstawą sukcesu jest odpowiednia współpraca pacjenta i lekarza.