Odczuwanie strachu i lęku jest jedną z podstawowych umiejętności przystosowawczych człowieka. Na zasadzie strachu działa wszak instynkt samozachowawczy. Organizm daje nam znać, że pewne aktywności lub sytuacje mogą stanowić dla nas zagrożenie i w ten sposób pomaga nam ich uniknąć. Niestety, w niektórych przypadkach odczuwanie lęku jest nieprawidłowe i może skutkować paraliżem codziennych aktywności człowieka. Jednym z takich stanów są zaburzenia lękowe, niegdyś znane pod nazwą nerwica lękowa.
Co to jest nerwica lękowa?
W obecnie obowiązującej klasyfikacji chorób ICD-10 (Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych) zaburzenia lękowe występują pod postacią zaburzeń lękowych w postaci fobii, zaburzenia lękowe z napadami paniki i zaburzenia lękowe uogólnione. Jak widać, usunięty został termin nerwica lękowa, który w poprzednich edycjach klasyfikacji ICD stanowił jedną kategorię diagnostyczną. Według dzisiejszych standardów dawna nerwica lękowa może odpowiadać zaburzeniu lękowemu uogólnionemu i zaburzeniu lękowemu z napadami paniki.
Rozpoznanie nerwicy lękowej
Rozpowszechnienie zaburzeń lękowych w społeczeństwie jest wysokie. Zakłada się, że w ciągu życia występują one u około 15% do 20% ludzi, z czego najczęściej zaburzenie lękowe uogólnione (4–6% populacji ogólnej). Pod względem płci kobiety są bardziej narażone na wystąpienie objawów tych zaburzeń psychicznych.
Objawy zaburzeń lękowych
Zaburzenie lękowe uogólnione (GAD – Generalized Anxiety Disorder) cechuje się długotrwałym (czasami nawet kilkumiesięcznym) poczuciem lęku, niezależnym od czynników zewnętrznych. Towarzyszy temu ciągłe zamartwianie się, obawy o zdrowie i życie swoje lub bliskich często bez uchwytnej przyczyny, poczucie napięcia i zmęczenia. Charakterystyczną cechą są również problemy z koncentracją, snem, a także tzw. napięciowe bóle głowy, krzyża, mięśni. Dodatkowo mogą występować również zaburzenia wegetatywne pod postacią biegunek, zaparć, nudności. Chęć złagodzenia przykrych dla chorego dolegliwości często wiąże się z nadużywaniem leków uspokajających, przede wszystkim z grupy benzodiazepin.
Zaburzenia lękowe z napadami paniki polegają na nagłym pojawieniu się silnego lęku (paniki) z wyraźnymi objawami wegetatywnymi, takimi jak kołatanie serca, pocenie się, drżenie, drętwienie, mrowienie, uczucie duszności, zawroty głowy czy obawa przed śmiercią. Atak paniki nie trwa zwykle długo, objawy osiągają największe nasilenie po około 10 minutach i ustępują. Stan zwiększonego lęku może utrzymywać się jeszcze przez pewien czas po ataku. Typowy dla ataków paniki jest lęk antycypacyjny – chory boi się kolejnego napadu, co często prowadzi do unikania sytuacji lub miejsc, w których miał miejsce poprzedni epizod. Żeby rozpoznać to zaburzenie musimy najpierw wykluczyć zaburzenia pod postacią fobii.
Podsumowując objawy obu wymienionych kategorii diagnostycznych, należy podkreślić, że objawy nie mają związku z zaburzonym postrzeganiem rzeczywistości, jak to ma miejsce na przykład w psychozach. Chorzy zdają sobie sprawę ze swoich objawów, ale nie są w stanie się im przeciwstawić, mimo odczuwanego z tego powodu dyskomfortu.
Przyczyny zaburzeń lękowych
Według obecnej wiedzy medycznej przyjmuje się, że za rozwój zaburzeń lękowych odpowiadają różne czynniki zarówno genetyczne, biologiczne, jak i psychologiczne czy społeczne. Udział czynników genetycznych najwyraźniej zaznacza się w zaburzeniu z napadami lęku, natomiast według innego badania zaburzenie lękowe uogólnione występuje znamiennie częściej u osób w rodzinach z dodatnim wywiadem w kierunku nadużywania alkoholu. Z konkretnych genów za najważniejsze uważa się te, które odpowiadają za neuroprzekaźnictwo w centralnym systemie nerwowym i kontrolę wydzielania hormonów kory nadnerczy (kortyzol – tzw. „oś stresu”). Istotne są również potencjalne dysfunkcje ośrodków strachu i reakcji obronnej w mózgu. Uważa się ogólnie, że czynniki genetyczne zwiększają podatność na wystąpienie zaburzeń lękowych, ale najczęściej czynniki wyzwalające rozwój choroby pochodzą ze świata zewnętrznego.
Według psychologicznych koncepcji na wystąpienie zaburzeń lękowych narażone są osoby o nieodpornej na stres osobowości (unikowa, zależna), a także poddawane presji przez dłuższy czas. Istotny wpływ może mieć również przeżycie we wczesnym dzieciństwie urazu psychicznego, który nie został odpowiednio „przepracowany”. Pewną rolę może odgrywać również system rodzinny, z chłodnymi emocjonalnie, czasem agresywnymi lub nadmiernie kontrolującymi rodzicami. Dziecko, które rodzice starają się uchronić przed wszystkimi potencjalnymi niebezpieczeństwami nie jest w stanie rozwinąć w sobie mechanizmów radzenia sobie w różnych sytuacjach i reaguje lękiem w każdej kłopotliwej sytuacji. Ten schemat utrwala się, każde nawet najmniejsze zagrożenie jest przeceniane, co w konsekwencji prowadzi do wystąpienia objawów nerwicy lękowej.
Leczenie zaburzeń lękowych
Podobnie jak w większości zaburzeń psychicznych leczenie nerwic lękowych opiera się na współdziałaniu psycho i farmakoterapii. Ogólnie przyjętą zasadą jest stosowanie oddziaływań psychologicznych w monoterapii w zaburzeniach lękowych o niezbyt dużym nasileniu. Najwięcej sukcesów na tym polu ma psychoterapia poznawczo-behawioralna, polegająca na wykształceniu u pacjenta wytworzenia prawidłowej reakcji w sytuacjach lękotwórczych poprzez zmianę myślenia i zachowania. Pomocna może okazać się także nauka technik relaksacyjnych, szczególnie u młodszych pacjentów. Zastosowanie ma również psychoterapia w nurcie psychodynamicznym. Jest to szkoła psychoterapii wywodząca się z psychoanalizy opracowanej przez Zygmunta Freuda, z późniejszymi modyfikacjami. Według psychodynamików źródłem lęku jest zaburzenie w rozwoju osobowości w okresie dzieciństwa i problemy z wytworzeniem sposobów radzenia sobie z lękiem. Psychoterapeuci starają się odkryć źródło tych problemów w konfliktach z okresu wczesnodziecięcego (około 5-6 roku życia) a następnie przeżyć te konflikty na nowo, pod opieką terapeuty i wytworzyć poprawną metodę poradzenia sobie z nimi. Jest to metoda bardzo popularna w naszym kraju ale w porównaniu z innymi formami terapii ma słabiej udowodnioną skuteczność.
Farmakoterapia zaburzeń lękowych oparta jest przede wszystkim o leki przeciwdepresyjne uzupełniane doraźnie przez leki uspokajające. Leczeniem pierwszego rzutu są antydepresanty z grupy SSRI (np. paroksetyna, sertralina) i SNRI (wenlafaksyna). Można również stosować trójcykliczne leki przeciwdepresyjne (imipramina), ale wiąże się to z większym ryzykiem działań niepożądanych. Należy pamiętać, że do czasu uzyskania pełni działania przeciwdepresyjnego i przeciwlękowego wyżej wymienione leki mogą powodować przejściowe nasilenie objawów niepokoju, skutkujące czasami przerwaniem terapii. W celu uniknięcia tego działania niepożądanego na krótki okres, ok. 2–3 tygodni można dodatkowo włączyć do leczenia leki uspokajające, takie jak hydroksyzyna, buspiron, pregabalina, niektóre neuroleptyki (perazyna). Z wielką ostrożnością należy stosować benzodiazepiny, które mimo swojego szybkiego i skutecznego działania mogą prowadzić do wytworzenia tolerancji na lek i uzależnienia, a jak już wcześniej wspomniano, duży odsetek pacjentów w momencie zgłoszenia się do lekarza jest już uzależniony od tej grupy leków.
Nerwica lękowa a schizofrenia
Zaburzenia nerwicowe i psychotyczne są dwiema odrębnymi grupami rozpoznań psychiatrycznych. Jak już wyżej wspomniano w zaburzeniach nerwicowych nie występuje zaburzone postrzeganie świata, tak charakterystyczne m.in. dla schizofrenii. Warto jednak pamiętać, że lęk może być zarówno samodzielną chorobą, jak i objawem wielu innych chorób psychicznych. Pacjenci ze schizofrenią również mogą odczuwać lęk o dużym nasileniu, czasami przewlekły, czasami pod postacią napadów paniki, jednak cechy psychotyczne dominują w obrazie klinicznym. Nasilony lęk może być również objawem wyprzedzającym w czasie pierwszy epizod schizofrenii, jednakże najczęściej jest to rozpoznawane wstecznie i nie można zakładać, że każda osoba z dolegliwościami lękowymi rozwinie kiedyś schizofrenię. Charakterystyczne dla zaburzenia lękowego uogólnionego przeczucie nadchodzącego nieszczęścia lub choroby może również budzić podejrzenie urojeń paranoicznych i wymaga dokładnej diagnostyki różnicowej.
Podsumowanie
Nerwica lękowa według klasyfikacji ICD-10 została zastąpiona głównie przez pojęcia zaburzenie lękowe uogólnione i zaburzenie lękowe z napadami paniki. Ich cechą charakterystyczną jest uczucie przewlekłego lęku lub krótkotrwałe ataki niezwykle silnego lęku, przy zachowanym prawidłowym postrzeganiu rzeczywistości. Za wystąpienie tych zaburzeń odpowiedzialna jest kombinacja czynników biologicznych i psychologicznych. Leczenie opiera się na psychoterapii i farmakoterapii lekami przeciwdepresyjnymi uzupełnianymi czasem przez leki uspokajające. Należy uważnie stosować benzodiazepiny ze względu na ryzyko uzależnienia. Stany lękowe mogą być również objawami innych chorób psychicznych lub wyprzedzać pierwszy epizod schizofrenii, dlatego u każdego pacjenta z podejrzeniem zaburzeń lękowych należy przeprowadzić dokładną diagnostykę psychologiczną.