Zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej stanowią istotny problem na oddziałach szpitalnych. Szczególnie narażoną populacją na ich wystąpienie są osoby starsze i cierpiące na inne schorzenia, m. in. problemy z sercem, nerkami, czy zaburzenia oddechowe. Organizm człowieka w około 60% składa się z wody, w której rozpuszczone są jony, czyli dodatnio lub ujemnie naładowane atomy lub grupy atomów. Wśród nich istotne z punktu widzenia medycznego są kationy (naładowane dodatnio): sód, potas, magnez, wapń oraz aniony (naładowane ujemnie) chlorkowe i wodorowęglanowe.
Jak rozpoznać zaburzenia gospodarki potasowej?
Rozpoznaniem zaburzeń gospodarki potasowej zajmuje się lekarz. Pewne rozpoznanie można postawić na podstawie wyników badania krwi – jonogramu. Prawidłowe wartości stężenia potasu we krwi wynoszą 3,5-5,5 mmol/l. Należy pamiętać, że stężenia jonów w organizmie człowieka zmieniają się dynamicznie i badanie to w warunkach szpitalnych jest często powtarzane. Prawidłowe stężenie potasu umożliwia pracę mięśni, w tym mięśnia sercowego i układu krążenia oraz układu nerwowego. Zmiany ilościowe powodują niedomogę właśnie z wyżej wymienionych układów i narządów.
Rodzaje zaburzeń gospodarki potasowej
Zaburzenia gospodarki potasowej mogą dotyczyć zarówno zbyt małego, jak i zbyt dużego stężenia jonów K+. W terminologii medycznej używa się dwóch pojęć hipo i hiperkaliemii oznaczających odpowiednio za małe i za duże stężenie potasu. W zależności od stanu klinicznego i przyczyny włącza się odpowiednie leczenie lub postawę wyczekującą. Jeżeli pacjent znajduje się w kwasicy (np. w wyniku poważnego urazu, wstrząsu lub innej ciężkiej choroby) potas “wychodzi” z komórek organizmu do naczyń, powodując hiperkaliemię. W sytuacji odwrotnej, zasadowicy (np. w wyniku zbyt szybkiego oddychania i wydalania dwutlenku węgla z powietrzem wydychanym), jony potasu przemieszczają się do komórki, powodując hipokaliemię. Te dwa procesy organizm próbuje skompensować (naprawić) za pomocą kontroli wydalania jonów przez nerki.
- Hiperkalemia
Hiperkaliemia jest stanem potencjalnie zagrażającym życiu. Występuje przy stężeniu potasu powyżej 5,5 mmol/l w surowicy krwi. Jej przyczynami mogą być podanie zbyt dużej dawki potasu (np. w postaci suplementów), uszkodzenia tkanek (choroba nowotworowa, uraz mechaniczny), niewydolność nerek i zaburzone przez to mechanizmy kompensacyjne, mające na celu przywrócenie prawidłowych stężeń K+, ale również choroby endokrynologiczne, niektóre leki (np. stosowane w leczeniu nadciśnienia tętniczego inhibitory konwertazy angiotensyny np. kaptopryl, niesteroidowe leki przeciwzapalne np. ibuprofen).
Zapamiętaj: Zaburzenia gospodarki potasowej mogą dotyczyć zarówno zbyt małego, jak i zbyt dużego stężenia jonów K+.
Hiperkaliemię możemy podzielić na łagodną (do 6,5 mmol/l), umiarkowaną (do 7,5 mmol/l) i ciężką (powyżej 7,5 mmol/l). Najczęściej łagodna hiperkaliemia przebiega bezobjawowo, to znaczy pacjent nie ma żadnych symptomów pomimo występowania u niego stanu przeładowania potasem. Podobnie, przy powolnym wzroście trwającym przez dłuższy czas, hiperkaliemia może być bezobjawowa. Nie ma stałej zależności pomiędzy występowaniem i nasileniem objawów klinicznych a nasileniem hiperkaliemii. Głównymi manifestacjami (jeżeli wystąpią) są osłabienie i porażenie mięśni, osłabienie odruchów ścięgnistych (np. znany powszechnie odruch kolanowy), zaburzenia rytmu serca (bradykardia czyli zwolniona szybkość bicia serca, migotanie komór, czyli stan wymagający natychmiastowej defibrylacji, którą każdy może wykonać używając w czasie udzielania pierwszej pomocy urządzenia AED- Automatyczny Defibrylator Zewnętrzny). Lekarz w czasie opisywania EKG może również zaobserwować charakterystyczne cechy hiperkaliemii.
- Hiperkalemia rzekoma
Hiperkaliemia rzekoma jest wynikiem uwalniania potasu z komórek krwi w wyniku nieprawidłowego jej pobrania. Krew może ulec hemolizie w pobranej próbce krwi, co oznacza, że krwinki rozpadają się uwalniając jony potasu i dając wynik fałszywie dodatni (pacjent nie ma hiperkaliemii, ale diagnosta laboratoryjny badając krew pacjenta zauważa i opisuje podwyższony poziom potasu). Ten proces może być spowodowany zbyt silnym zaciśnięciem stazy naczyniowej (opaski zakładanej na ramię w czasie pobierania krwi) doprowadzając do mechanicznego uszkodzenia krwinek. W sytuacji, kiedy podejrzewa się hiperkaliemię rzekomą, należy ponownie pobrać krew na jonogram zachowując należyte procedury.
- Hipokalemia
Hipokaliemia jest definiowana jako stężenie potasu poniżej 3,5 mmol/l. Spowodowana może być przez niedostateczną podaż potasu (anoreksja, niedożywienie), zasadowicę metaboliczną (ucieczka potasu do komórek i jego utrata z przestrzeni naczyniowej), zaburzenia endokrynologiczne, niektóre leki (diuretyki pętlowe, tiazydowe, glikokortykosteroidy) oraz nadmierną utratę potasu przez przewód pokarmowy (wymioty, biegunka), skórę (oparzenia, nadmierna potliwość). Obraz kliniczny zależy od nasilenia hipokaliemii i szybkości jej rozwoju. Szybko rozwijająca się hipokaliemia, nawet niewielkiego stopnia, może mieć ciężki przebieg i manifestować się groźnymi zaburzeniami rytmu serca (częstoskurcz komorowy), osłabieniem mięśni, zaparciami, zatrzymaniem moczu (wskutek osłabienia mięśni pęcherza moczowego) oraz zaburzeniami neurologicznymi (nadpobudliwość nerwowa, parestezje, czyli uczucie mrowienia z zaburzeniami czucia).
Diagnostyka zaburzeń gospodarki potasowej
Diagnostyka zaburzeń gospodarki potasowej powinna rozpocząć się od wywiadu lekarskiego (badanie podmiotowe,czyli to co pacjent zgłasza lekarzowi) oraz badania przedmiotowego, czyli osobistym zbadaniu pacjenta przez lekarza. W dalszej kolejności, jeżeli wysunięto podejrzenie zaburzeń jonowych należy pobrać krew w celu oznaczenia stężenia poszczególnych jonów, w tym stężenia potasu. Często z opisywanymi zaburzeniami współistnieją inne choroby, np przewlekła choroba nerek, nadciśnienie tętnicze czy konieczność wykonania zabiegu chirurgicznego. Na podstawie wywiadu, badania oraz wyników krwi lekarz stawia rozpoznanie i może rozpocząć leczenie.
Jak leczyć zaburzenia gospodarki potasowej?
Leczenie zaburzeń gospodarki potasowej zależy od rodzaju zaburzeń i choroby podstawowej (choroby, która może być przyczyną powstałych zaburzeń). Często wystarczy odstawić lub zmienić na inne leki będące przyczyną hipo/hiperkaliemii lub zalecić suplementację potasu wraz ze zmianą diety. Ciężka lub objawowa hipokaliemia wymaga dożylnego wyrównania niedoboru potasu. Podczas takiego leczenia należy monitorować czynność serca, ponieważ skutkiem leczenia hipokaliemii może być paradoksalnie hiperkaliemia.
Czy wiesz że: niemal 98% całkowitej puli potasu znajduje się wewnątrzkomórkowo? Oznacza to że tylko około 2% potasu dostępne jest podczas badania krwi.
Potas zazwyczaj podaje się stopniowo, ciągle kontrolując parametry pacjenta oraz wykonując częste kontrole za pomocą jonogramu, dlatego opisane powikłanie występuje stosunkowo rzadko. Hiperkaliemię leczy się ograniczając przyjmowanie przez pacjenta potasu oraz dążąc do usunięcia jej przyczyn. Należy podłączyć pacjenta do kardiomonitora, aby szybko rozpoznać ewentualne konsekwencje inne problemy wikłające hiperkaliemię. Leczenie objawowe polega na podawaniu środków (np. chlorek wapnia), których celem jest ochrona błony komórkowej kardiomiocytów (komórek mięśnia sercowego) i zapobieganie zaburzeniom rytmu. Inne leki podaje się w celu przesunięcia potasu do komórek, zmniejszając kaliemię we krwi. W tym celu podaje się insulinę z glukozą oraz wziewy z salbutamolu (lek stosowany w astmie). Wspomagająco leczenie, można podać środki, które wiążą potas w przewodzie pokarmowym, zmniejszając tym samym jego wchłanianie, np. sulfonian polistyrenu. Przy hiperkaliemii opornej na wyżej wymienione leczenie stosuje się terapię nerkozastępczą, czyli przyrządowe ”zastąpienie” nerek w celu usunięcia nadmiaru potasu z organizmu.
Zachowanie właściwego stężenia potasu w organizmie człowieka, stanowi bardzo ważny element leczenia wielu chorób przewlekłych oraz stanów nagłych. Należy pamiętać, że objawy jego zachwiania są niespecyficzne, tzn. mogą pojawić się w wielu schorzeniach. Nie zwalnia to jednak lekarza od skontrolowania stężenia potasu oraz innych jonów w przypadku starszego, schorowanego pacjenta podającego niecharakterystyczne objawy tj. osłabienie czy zaburzenia neurologiczne.