Insulinooporność to stan zmniejszonej wrażliwości tkanek na działanie insuliny. Konsekwencją nieleczonej insulinooporności może być cukrzyca typu 2. Leczenie insulinooporności wymaga zmiany nawyków żywieniowych oraz zwiększenia aktywności fizycznej.
Co to jest insulinooporność?
Insulinooporność jest określana jako stan, w którym występuje zmniejszona odpowiedź biologiczna tkanek na działanie insuliny. Insulina to hormon produkowany przez komórki beta wysp Langerhansa w trzustce. Bodźcami stymulującymi wydzielanie insuliny są glukoza (wzrost jej stężenia w organizmie, np. po posiłku), wolne kwasy tłuszczowe, aminokwasy (wzrost ich stężenia np. po posiłku). Insulina odpowiada za obniżenie stężenia glukozy we krwi. Działając poprzez swoiste receptory zlokalizowane na powierzchni komórek, insulina stymuluję wzrost wychwytu glukozy przez komórki mięśni oraz tkankę tłuszczową (m.in. pobudza proces glikogenogenezy, w której powstaje glikogen – forma magazynowa glukozy znajdująca się w komórkach wątroby oraz mięśni szkieletowych).
Przyczyną upośledzonego działania insuliny w insulinooporności jest zaburzenie transmisji sygnału komórkowego jaki pochodzi od insuliny, co skutkuję zmniejszoną wrażliwością komórek na jej działanie. Efektem tego w tkankach dochodzi do zmniejszonego wychwytu krążącej we krwi glukozy, jej zużycia oraz magazynowania. Jeżeli komórki przez dłuższy okres czasu nie będą reagowały prawidłowo na insulinę, wysoki poziom glukozy we krwi będzie działał nadal stymulująco na syntezę oraz wydzielanie, co może doprowadzić do zniszczenia komórek wysp trzustkowych. Stąd u części osób z insulinoopornościa może rozwinąć się cukrzyca typu 2. Ponadto upośledzone działanie insuliny wpływa na tkankę tłuszczową (brak hamującego działania na proces lipolizy prowadzi do wzrostu stężenia wolnych kwasów tłuszczowych, które zmniejszają wrażliwość komórek mięśni szkieletowych na działanie insuliny) oraz komórki wątroby (wzrost syntezy glukozy w komórkach wątroby).
Wśród najczęstszych przyczyn insuliooporności wymienia się otyłość i nadwagę wynikającą z niewłaściwych nawyków żywieniowych oraz zmniejszonej aktywności fizycznej (związane jest obecnością u otyłych tkanki tłuszczowej, która zwiększa oporność komórek na działanie insuliny). Nie znaczy to jednak, że u osób szczupłych nie rozwinie się insulinooporność. Rozwój insulinooporności może mieć również podłoże genetyczne. Inną przyczynę stanowią zaburzenia hormonalne w przebiegu np. nadczynności, niedoczynności tarczycy, pierwotnej nadczynność przytarczyc, hiperprolaktynemii czy wysokiego poziomu androgenów w zespole policystycznych jajników.
Objawy insulinooporności
Należy pamiętać, że otyłość czy nadwaga stanowią najczęstszą przyczynę insulinooporności, a nie jest jej skutkiem, stąd nie możemy traktować zwiększonej masy ciała jako objaw choroby.
Wśród objawów jakie mogą towarzyszyć insulinooporności, jednak nie zawsze występują (insulinooporność często przebiega zupełnie bezobjawowo) wymienia się:
- senność w ciągu dnia
- przewlekłe zmęczenie
- nagłe napady głodu (szczególnie chęć zjedzenia słodyczy)
- rogowacenia ciemne (zmiany skórne o brunatnym zabarwieniu zlokalizowane w okolicach karku, pach, w pachwinach).
- otyłość brzuszna
- nadciśnienie tętnicze
- zaburzenie gospodarki węglowodanowej (podwyższony poziom glukozy, insuliny) i lipidowej (np. podwyższony poziom cholesterolu).
Diagnostyka insulinooporności
Diagnostyka insulinoopornosci opiera się na badaniach biochemicznych, które oceniają proces zużycia glukozy w tkankach zależny od insuliny.
„Złoty standard” w diagnostyce insulinooporności stanowi test wrażliwości na insulinę, tzw. ”klamra metaboliczna”. Polega na dożylnym podawaniu ze stałą szybkością pacjentowi insuliny oraz glukozy ze zmienną szybkością, tak aby utrzymać stężenie glukozy w zakresie wartości prawidłowych (co 5-10 minut oceniany jest poziom glukozy we krwi). Szybkość wlewu glukozy jest zależna od szybkości wychwytu glukozy przez tkanki. Zatem im mniejszy wychwyt glukozy (mniejsza dawka wlewu glukozy), tym większa insulinooporność. Z uwagi na czas trwania badania oraz jego złożoność, metoda ta jest głównie wykorzystywana w celach naukowych.
W praktyce klinicznej od wielu lat wykonywany jest test doustnego obciążenia glukozą (OGTT). Najpierw następuję pobranie próbki krwi od pacjenta będącego „na czczo”(ocena stężenia glukozy oraz insuliny na czczo). Następnie pacjent wypija 75 gramów glukozy rozpuszczonej w 300 ml ciepłej wody. Po 60, 120 minutach (w zależności od decyzji lekarza) od wypicia ponownie pobierana jest próbka krwi pacjenta, w której ocenianie jest stężenie glukozy oraz insuliny. Metoda ta jednak nie odzwierciedla w sposób idealny insulinooporności.
Zastosowanie w diagnostyce mają również opracowane wskaźniki, które można wyliczyć na podstawie otrzymanych stężeń glukozy oraz insuliny we krwi na czczo:
- Wskaźnik HOMA-IR
HOMA-IR = poziom insuliny na czczo [mU/l] x poziom glukozy na czczo [mmol/l]/ 22,5
lub
HOMA-IR = poziom insuliny na czczo [mU/l] x poziom glukozy na czczo [mg/dl]/ 405
Wartość HOMA-IR > 2,5 świadczy o insulinooporności.
- Wskaźnik QUICKI
QUICKI = 1 / (log poziom insuliny na czczo [mU/l] + log poziom glukozy na czczo [mg/dl])
Wartość QUICKI < 0,34 świadczy o insulinooporności.
- Współczynnik insulinemia/glikemia
Insulinemia/glikemia = poziom insuliny na czczo [mU/l] / poziom glukozy na czczo[mg/dl]
Wartość współczynnika > 0,3 świadczy o insulinooporonści.
Leczenie insulinooporności
Najczęściej leczenie insulinoopornosci polega na zmianie nawyków żywieniowych -wprowadzenie diety z niskim indeksem glikemicznym, zwiększeniu aktywności fizycznej, a co za tym idzie redukcji masy ciała u osób z nadwagą.
Osobom z wysokim ryzykiem rozwoju cukrzycy typu 2, u kobiet z zespołem policystycznych jajników, oprócz zmiany diety i aktywności fizycznej zaleca się leczenie farmakologiczne. Lekiem, który stosowany jest głównie w cukrzycy typu 2, ale i także w insulinooponorści jest metformina, której działanie polega na zmniejszeniu wytwarzania glukozy w wątrobie oraz zwiększeniu wrażliwości tkanek na działanie insuliny. Należy jednak pamiętać, że leczeniu farmakologicznemu musi towarzyszyć odpowiednia dieta oraz aktywność fizyczna.
Dieta przy insulinooporności.
Osoby ze stwierdzoną insulinoopornością powinny przejść na dietę opartą na produktach z niskim indeksem glikemicznym (IG). W tym celu warto udać się do dietetyka klinicznego, który dobierze odpowiednią dietę. Można również spróbować samemu opracować dietę w oparciu o szeroko dostępne publikacje na temat diety stosowanej w insulinoporności.
Indeks glikemiczny (IG) wskazuję jak rośnie stężenie glukozy po spożyciu konkretnych produktów. Im wyższa wartość IG, tym spożyty produkt szybciej ulega strawieniu, co w konsekwencji powoduje szybszy wzrost ilości glukozę we krwi. Nagły wzrost stężenia glukozy stymuluje uwalnianie dużej ilości insuliny. Niska wartość IG świadczy o powolny wchłanianiu spożytego produktu i zdecydowanie mniejszym wzroście stężenia glukozy we krwi.
Produkty z wartością IG poniżej 55 mają niski indeks glikemiczny. Średni indeks glikemiczny mieści się w zakresie 55 – 70. Produkty z wartością IG powyżej 70 mają wysoki indeks glikemiczny.
Podstawą diety jest komponowanie posiłków składających się z produktów z niskim lub średnim indeksem glikemicznym. Spożywanie małych ilości produktów z wysokim indeksem glikemicznym jest dozwolone, jeśli łączone są z produktami o niskim IG.
Produkty z niskim i średnim IG:
| WARZYWA | większość warzyw w formie surowej oraz gotowanej al dente, np.: · kapusta biała, · czerwona, · kiszona, · brokuł, · brukselka, · cukinia, · bakłażan, · fasola, · fasolka szparagowa, · pomidory, · ciecierzyca |
| OWOCE | Owoce należy łączyć z orzechami lub błonnikiem (np. otręby, płatki owsiane) · awokado · porzeczka (czerwona, czarna) · maliny · truskawki · poziomki · grejpfruty · gruszki (twarde) · mango · pomelo · cytryny · limonki · borówki · granaty · śliwki (twarde) · jabłka (twarde) · nektarynki (twarde) |
| NABIAŁ | · chudy twaróg · ser żółty · jogurt naturalny |
| MIĘSO | Chude mięso: · kurczak · indyk · królik · małe ilości mięsa czerwonego |
| ORZECHY, NASIONA, SEZAM, KOKOS | Orzechy: · migdały · włoskie · nerkowce · pini · pistacje · laskowe Nasiona: · słonecznika · dyni · siemię lniane |
| PRODUKTY ZBOŻOWE | · kasze (gryczana, jęczmienna, orkiszowa) · soczewica · komosa ryżowa · soczewica · amarantus · ryż brązowy · mąka pszenna gryczana · orkiszowa · owsiana · płatki (owsiane, gryczane, żytnie, jęczmienne) |
| SŁODYCZE/SŁODZIKI | · gorzka czekolada (min.70%) · ksylitol · erytrytol · stewia |
Tab. 1 Produkty z niskim i średnim IG.
Insulinooporność a ciąża
Ciąża to stan, któremu często towarzyszy zmniejszona wrażliwość tkanek na insulinę (szczególnie w II trymestrze) w wyniku zachodzących zmian hormonalnych (znaczny wzrost stężenia estrogenów, progesteronu, kortyzolu, ludzkiego laktogenu łożyskowego). Zatem ciąża fizjologicznie związana jest z insulinoopornością, co istotnie zwiększa ryzyko wystąpienia cukrzycy ciążowej. Stąd kobiety, u których stwierdzono insuliooporność przed zajściem w ciąże, powinny ściśle przestrzegać diety z niskim IG w trakcie jej trwania oraz być stale pod kontrolą lekarza prowadzącego.
Wysoki poziom glukozy wpływa istotnie na ryzyko wystąpienia nieprawidłowości u rozwijającego się płodu oraz powikłań u ciężarnej. Nieprawidłową glikemię stwierdza się gdy w badaniu glukozy na czczo obowiązkowym dla każdej ciężarnej odnotowuje się wynik ≥ 92 g/dl). W 24-28 tygodniu ciąży wykonuje się u ciężarnej test obciążenia glukozą. Jeżeli jest nieprawidłowy to diagnozuje się pacjentkę jako z cukrzycą w ciąży. U kobiet z grupy ryzyka nie czeka się z badaniem do 24-28 tygodnia. Na podstawie otrzymanego wyniku badań lekarz prowadzący podejmie decyzje o dalszym postępowaniu mającym na celu wyrównanie poziomu glukozy we krwi ciężarnej.
Często insulinooporność rozpoznawana jest zupełnie przypadkiem u pacjentów, gdyż objawy takie jak np. senność, zmęczenie mogą towarzyszyć wielu dolegliwościom. Każdy z nas może przyczynić się do rozwoju tej choroby w naszym organizmie. Zbilansowana dieta oraz aktywność fizyczna mogą nas przed nią uchronić.