Maluszek, który przychodzi na świat, jest w pełni zależny od swoich rodziców. Obecność ukochanej osoby, najczęściej matki, jest dla niemowlaka bezpieczną bazą do poznawania otaczającej go rzeczywistości. Nic dziwnego, że kilkumiesięczne dziecko zaczyna przejawiać lęk separacyjny, czyli niepokój związany z nieobecnością bliskiej osoby. Najczęściej mija on wraz z rozwojem dziecka. W niektórych przypadkach może się jednak utrzymywać, a nawet nasilać.
Co to jest lęk separacyjny?
W jednej ze swoich książek Zygmunt Freud napisał, że “lęk u dzieci nie jest pierwotnie niczym innym, jak tylko odczuciem braku innej osoby.” Faktycznie, brak opiekuna w pobliżu może być dla dziecka bardzo trudnym przeżyciem. Bierze się ono z wczesnego dzieciństwa, kiedy niemowlę jest uzależnione od swoich opiekunów. To dzięki nim może żyć, rozwijać się i poznawać otaczający go świat. Około 6 miesiąca życia zaczyna czuć przywiązanie do osoby, która się nim zajmuje – najczęściej jest nią matka. Z kolei w okolicach 10-15 miesiąca życia dziecko przejawia tęsknotę, a nawet niepokój w sytuacjach, kiedy opiekun znika z jego pola widzenia. Lęk ten stopniowo mija, najczęściej w okolicach 2-3 roku życia. Bywa jednak, że objawy lęku separacyjnego są bardzo nasilone i nie tracą na swojej intensywności. Wówczas należy mówić o nim w kategoriach zaburzenia. Dotyczy ono nie tylko dzieci, ale również młodzieży, a nawet dorosłych.
Objawy lęku separacyjnego
Aby rozpoznać lęk separacyjny jako zaburzenie, spełnione muszą zostać dwa kryteria:
- (1) lęk jest nadmierny i nieadekwatny do sytuacji oraz
- (2) utrudnia on dziecku funkcjonowanie społeczne.
Objawy te powinny utrzymywać się co najmniej dwa tygodnie. Poza tym, symptomami są również:
- silny niepokój, agresja, złość, ataki paniki w sytuacji rozłąki z rodzicem,
- nadmierne zamartwianie się o bliskie osoby, powiązane z lękiem, że wyjadą one i już nigdy nie wrócą,
- obawa, że pewne zewnętrzne okoliczności (jak śmierć, porwanie, czy zgubienie) oddzielą dziecko od rodzica,
- odmowa pójścia do spania, jeśli w pobliżu nie ma bliskiej osoby,
- niechęć chodzenia do szkoły lub przedszkola w obawie przed rozłąką,
- objawy fizyczne (np. ból głowy lub brzucha, nudności) w sytuacji rozłąki z opiekunem,
- nadmierny i nawracający stres (objawiający się m.in. płaczliwością, napadami złości czy wycofaniem społecznym) w sytuacji oczekiwania na osobę, do której dziecko jest przywiązane,
kłopoty ze snem i koszmary senne, którym tematem jest rozłąka z opiekunem.
Przyczyny lęku separacyjnego
U podłoża zaburzeń lękowych leżą czynniki rodzinne, co rozumieć można jako dziedziczne zaburzenia, jak i oddziaływania środowiska rodzinnego. Wśród przyczyn wymienić można:
- specyficzne cechy opiekunów jak wysoki poziom lęku i skłonność do ograniczania autonomii dziecka oraz modelowanie u niego lękowych reakcji,
- specyficzne cechy środowiska rodzinnego jak chłód emocjonalny, nieprawidłowe wzorce relacji, napięcia i konflikty, nadopiekuńczość i kontrola,
- choroby występujące w rodzinie, jak depresja czy uzależnienie od alkoholu,
- przewlekłe choroby oraz zwiększona wrażliwość układu nerwowego u dziecka,
- kwestie temperamentu dziecka, które przejawia wycofanie i nieśmiałość,
- negatywne życiowe doświadczenia np. śmierć kogoś bliskiego,
- wykształcenie się pozabezpiecznego stylu przywiązania u dziecka w odpowiedzi na nieadekwatne sposoby reagowania na jego potrzeby przez rodziców we wczesnym dzieciństwie (oznacza to, że więź z rodzicem nie dała dziecku poczucia bezpieczeństwa),
- uraz psychiczny/fizyczny lub wykorzystanie seksualne.
Lęk separacyjny u niemowlaka
Lęk separacyjny sam w sobie jest naturalną reakcją, jaka pojawia się u niemowlaka w sytuacji rozłąki z bliską osobą. Bardzo ważne jest, by udzielać dziecku wsparcia, czule się z nim witać, okazywać mu bliskość. Swoje apogeum lęk ten najczęściej osiąga między 10 a 15 miesiącem życia. To okres, kiedy dziecko będzie potrzebowało zwiększonej uwagi ze strony opiekunów. Warto jednak pamiętać, że maluszek ma własne tempo rozwoju, a lęk separacyjny nie zawsze ujawnia się idealnie wtedy, kiedy podają to podręczniki czy artykuły. Najważniejsza jest tu uważność opiekunów na potrzeby dziecka. Lęk separacyjny powinien w okresie drugiego i trzeciego roku życia tracić na sile.
Lęk separacyjny u dziecka
Dziecko ma w sobie ambiwalencję. Z jednej strony z roku na rok rośnie jego autonomia, z drugiej wciąż przejawia ono lęk przed separacją. Przykładowo, przedszkolak może obawiać się samotnej nocy w łóżeczku lub przejawiać niepokój, kiedy rodzice zostawiają go sam na sam z nianią. Lęki separacyjne ujawniają się także kiedy dziecko idzie po raz pierwszy do przedszkola czy szkoły. Jak widać, obawa przed rozłąką jest czymś naturalnym, również na tym etapie dzieciństwa. Problem zaczyna się, kiedy dziecko nie jest w stanie zaakceptować żadnej rozłąki, doświadczając ją jako zagrażającą życiu oraz próbując wymuszać na rodzicu nieustanną obecność.
Czy wiesz że: lęk separacyjny częściej występuje u dziewczynek?
Lęk separacyjny u nastolatków
Zaburzenia lękowe to jeden z najczęściej występujących problemów wśród nastolatków. Młody człowiek, rozdarty między dzieciństwem i dorosłością, musi zmierzyć się z wieloma wewnętrznymi konfliktami. Mimo, że nastolatek często buntuje się przeciw dorosłym, rodzice wciąż pozostają dla niego ważnym punktem odniesienia. Nic dziwnego, że odczuwa on lęk związany z końcem dzieciństwa i oddzieleniem się od rodziców. Na ogół jednak chęć autonomii, odnalezienie swojej nowej tożsamości, a także liczne plany i marzenia pomagają mu ten lęk przezwyciężyć. Są jednak przypadki, kiedy nastolatkowie wycofują się z życia społecznego, nie chcą angażować się w relacje z rówieśnikami i doświadczają objawów somatycznych (np. ból głowy, ból brzucha, nudności). U podłoża tych symptomów może leżeć lęk separacyjny.
Lęk separacyjny u dorosłych
Osoby, które borykały się w dzieciństwie z lękiem separacyjnym, mogą go również odczuwać w dorosłości. Zdiagnozowanie go jednak nie jest łatwe, bo nie przejawia się on w sposób bezpośredni, jak ma to miejsce w przypadku najmłodszych. Jednym z objawów są obsesyjne myśli i zamartwianie się o najbliższych, tworzenie w głowie katastroficznych scenariuszy, jak ich śmierć w wyniku wypadku czy ciężkiej choroby. Bywa, że dorośli ludzie mają trudność w podejmowaniu samodzielnych decyzji, pozostając w zależności od swoich bliskich. Typowym objawem są także dolegliwości somatyczne. Osoba, która wciąż odczuwa lęk przed separacją może mieć trudności w budowaniu bliskich relacji, w tym romantycznych.
Leczenie lęku separacyjnego
Im wcześniej zdiagnozowane zostanie lęk separacyjny, tym lepiej. Dlatego rodzice, którzy uważają, że ich dziecko zbyt emocjonalnie reaguje na rozłąkę powinni udać się na konsultację psychologiczną. Będą oni mogli liczyć na wskazówki w zakresie opieki nad dzieckiem, tak, aby wspierać jego autonomię. W niektórych przypadkach zalecana będzie terapia rodzinna lub indywidualne spotkania dziecka z psychologiem, które pomogą mu w budowaniu niezależności. Wyjątkowo silne objawy będą wymagać wizyty u psychiatry dziecięcego, który włączy leczenie farmakologiczne. W przypadku nastolatków i osób dorosłych podejmuje się głównie oddziaływania psychoterapeutyczne. Bardzo możliwe jednak, że lęk separacyjny współwystępuje z innymi problemami i zaburzeniami. Jeśli objawy lękowe są intensywne, wdrożona może zostać farmakoterapia. Każdy przypadek musi być jednak rozpatrywany indywidualnie.
Zapamiętaj: Osoby, które borykały się w dzieciństwie z lękiem separacyjnym, mogą go również odczuwać w dorosłości.
Lęk separacyjny jest naturalnym i rozwojowym zjawiskiem na wczesnym etapie naszego dzieciństwa. Problem zaczyna się, kiedy lęk ten zyskuje na sile i utrudnia dziecku poszerzanie swojej autonomii. Brak leczenia objawów lęku separacyjnego będzie powodem wielu trudności w życiu dorosłym.