Widzenie barw oprócz walorów estetycznych jest także ważnym osiągnięciem ewolucyjnym organizmów żywych. Zdolność rozróżniania kolorów była ważna dla pierwotnego człowieka podczas zdobywania pokarmu. Widzenie większej ilości szczegółów pozwalało łatwiej dostrzec potencjalną zdobycz podczas polowań, a także ostrzegało przed niebezpiecznymi zwierzętami czy spożywaniem trujących owoców, które często przybierają odstraszające, wyraziste barwy. Jednak część osób nie widzi kolorów w takim samym zakresie jak inni ludzie, a schorzenie polegające na nieprawidłowym widzeniu barw jest nazywane daltonizmem.
Co to jest daltonizm?
W potocznym rozumieniu daltonizm często określany jest jako brak zdolności odróżniania koloru czerwonego i zielonego, jednak w terminologii medycznej pojęcie to jest znacznie szersze. Daltonizm, czyli wrodzone upośledzenie widzenia barw to schorzenie wynikające z braku lub nieprawidłowej budowy fotopigmentów (związków chemicznych obecnych w receptorach znajdujących się w oku). Prawidłowe widzenie barw jest uwarunkowane obecnością w siatkówce oka (błonie znajdująca się w części tylnej gałki ocznej, odbierającej wrażenia wzrokowe) wyspecjalizowanych receptorów nazywanych czopkami. W rzeczywistości istnieją trzy rodzaje czopków, zawierających substancje chemiczne (fotopigmenty) umożliwiające widzenie podstawowych barw: czerwonej, niebieskiej oraz zielonej. W wyniki nierównomiernego pobudzenia tych trzech receptorów możliwe jest także widzenie innych kolorów, przykładowo jednoczesne pobudzenie receptorów dla barwy czerwonej i niebieskiej pozwala na rozpoznanie fioletu. Zaburzenie w budowie jednego z rodzajów czopków prowadzi do utraty zdolności rozpoznawania pewnego zakresu barw i w zależności od tego, którego z trzech wymienionych receptorów dotyczy, spektrum nieprawidłowo widzianych kolorów będzie inne.
Rodzaje daltonizmu
Wśród grupy zaburzeń widzenia barw możemy wyróżnić dichromatopsję, czyli brak rozpoznawania jednego z trzech podstawowych kolorów: czerwonego, zielonego i niebieskiego (prowadzi do zawężenia spektrum barw widzianych przez osobę dotkniętą tym schorzeniem) oraz achromatopsję, czyli całkowity brak zdolności do odróżniania kolorów. Dichromatopsja wynika z nieprawidłowości w budowie jednego z receptorów odpowiedzialnych za widzenie barw (czopków) i wyróżnia się następujące jej główne postacie:
- protanopia – upośledzenie rozróżniania barwy czerwonej;
- deuteranopia – ślepota na barwę zieloną;
- tritanopia – brak widzenia barwy niebieskiej (najrzadsza postać).
Ryc. 1. Zakres barw widzianych przez osoby zdrowe (pierwszy wykres) oraz chorujących na różne zaburzenia widzenia barw.
Źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Color_blindness.png
Daltonizm – objawy
Zaburzenie widzenia barw jest schorzeniem, który najczęściej jest diagnozowany przypadkowo, podczas rutynowych badań okulistycznych u dzieci lub przeprowadzanych u kandydatów na kierowców. Samo schorzenie ma charakter łagodny, jednak osoby chorujące na daltonizm mogą spotkać się z pewnymi ograniczeniami w życiu zawodowym. Przykładowo, zaburzenie widzenia barw może okazać się przeciwskazaniem do podjęcia pracy jako kierowca zawodowy.
Przyczyny daltonizmu
Zaburzenie widzenia barw określane mianem daltonizmu jest chorobą uwarunkowaną genetycznie, czyli wrodzoną. Przyczyną schorzenia jest mutacja genu, czyli fragmentu kwasu DNA, który zawiera instrukcję do prawidłowego wytworzenia białek. Wadliwość genów prowadzi do wytworzenia nieprawidłowych receptorów odpowiedzialnych za widzenie barw (czopków). W takim przypadku zaburzenie rozróżniania kolorów dotyczy obu oczu, występuje od urodzenia i nie zmienia się w ciągu życia.
Upośledzenie widzenia barw może mieć także charakter nabyty i być wyrazem choroby oczu, najczęściej zajmującej centralną część siatkówki, w której znajduje się plamka żółta. Jest to obszar gałki ocznej, w którym skupia się największa liczba receptorów odpowiedzialnych za wyraźne widzenia i rozróżnianie kolorów. W takim przypadku schorzenie może dotyczyć tylko jednego oka, pojawić się nagle, a stopień upośledzenia widzenia barw zmieniać w czasie.
Daltonizm – dziedziczenie
Naukowcom udało się zidentyfikować kilka różnych mutacji genów (fragmentów DNA zawierających informacją o budowie białek) prowadzących do rozwoju zaburzenia widzenia barw. Nieprawidłowy gen jest często zlokalizowany na chromosomie płciowym X, a ponieważ mężczyźni posiadają tylko jeden chromosom X, choroba występuje u nich znacznie częściej! U kobiet drugi chromosom płciowy może zawierać prawidłowy gen, który uchroni przed wystąpieniem choroby lub schorzenie będzie miało łagodniejszy charakter. Ocenia się, że zaburzenia widzenia barw mogą występować u 8% mężczyzn i < 1% kobiet.
Test na daltonizm
Najczęściej wykorzystywanym testem w diagnostyce zaburzeń widzenia barw są tablice pseudoizochromatyczne Ishihary. Przedstawiają one symbole lub cyfry zbudowane z mniejszych okrągłych barwnych kółek. Tło tablicy złożone jest z podobnych okręgów, ale o innej barwie, która jest tak dobrana, aby osoby z zaburzeniem widzenia barw nie mogły odróżnić tła od numeru przedstawionego na tablicy. Z kolei osoby widzące kolory poprawnie nie mają trudności z odczytaniem cyfry zobrazowanej na rysunku.
Ryc. 2. Przykładowa tablica Ishihary. Osoby zdrowe są w stanie odczytać liczbę 74, z kolei chorujący na zaburzenia widzenia barw widzą liczbę 21. W przypadku całkowitej niezdolności do rozróżniania kolorów (achromatopsja) nie jest możliwe odczytanie żadnej cyfry.
Źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ishihara_9.png
Jak leczyć daltonizm?
Daltonizm jest schorzeniem uwarunkowanym genetycznie, więc nie jest możliwe wyleczenie choroby. Nie istnieje skuteczna terapia, która przywróciłaby zdolność widzenia barw u osób dotkniętych tym schorzeniem. Jeżeli zaburzenie widzenia barw ma charakter nabyty (spowodowany inną chorobą gałki ocznej) to leczenie schorzenia będącego przyczyną upośledzonego rozpoznawania kolorów powinno przynieść poprawę. Na rynku dostępne są okulary oraz soczewki zawierające odpowiednie filtry, przeznaczone dla osób z zaburzeniem widzenia barw, mogące poprawiać percepcję kolorów. Nadzieje niesie rozwój medycyny i genetyki, a wraz z nim nowe możliwości terapeutyczne, które może wkrótce pozwolą na leczenie schorzeń genetycznych, w tym daltonizmu.
Czy wiesz że: ludzkie oko jest w stanie odróżnić około 160 odcieni barw, będących mieszaniną trzech podstawowych kolorów: czerwonego, niebieskiego oraz zielonego.
Daltonizm to wrodzone zaburzenie widzenia barw, najczęściej dotyczące barwy czerwonej i zielonej. Brak rozpoznawania jednego z trzech podstawowych kolorów: czerwonego, zielonego i niebieskiego, jest określane terminem dichromatopsja i prowadzi do zawężenia spektrum barw widzianych przez osobę dotkniętą tym schorzeniem. Całkowity brak zdolności rozpoznawania kolorów to achromatopsja. Diagnostyka zaburzeń widzenia barw jest możliwa dzięki wykorzystaniu tablic pseudoizochromatycznych Ishihary. Przywrócenie zdolności widzenia barw u osób chorych na daltonizm nie jest obecnie możliwe, jednak zastosowanie okularów i soczewek z filtrem może poprawić zdolność rozpoznawania kolorów u niektórych osób.