Zespół abstynencyjny to grupa objawów występująca po odstawieniu przyjmowanej przewlekle substancji psychoaktywnej. Świadczy o obecności uzależnienia. Jest stanem ostrym i może stanowić sytuację zagrożenia życia.
Co to jest zespół abstynencyjny?
Zespół abstynencyjny to grupa objawów, które występują u osób uzależnionych po zaprzestaniu (lub nagłym ograniczeniu) przyjmowania substancji uzależniajacej. Objawy te różnią się w zależności od rodzaju substancji. Powszechnie używane określenie zespół abstynencyjny odnosi się do alkoholu, ponieważ jest to najczęściej nadużywana substancja psychoaktywna. Klasyfikacja chorób wyróżnia również zespół odstawienny spowodowany używaniem opioidów (np. heroiny), kanabinoli (np. marihuany), substancji uspokajających (np. benzodiazepin), substancji stymulujących (amfetaminy, ecstasy, kofeiny), halucynogenów, tytoniu oraz rozpuszczalników organicznych (tzw. kleju). Wystąpienie zespołu abstynencyjnego w każdym przypadku spowodowane jest uzależnieniem. Wynika z przyzwyczajenia się organizmu do stałego przyjmowania określonej substancji. Czas trwania objawów jest ograniczony – różny w zależności od substancji. Zespół abstynencyjny dzielimy na niepowikłany i powikłany. Powikłany zespół abstynencyjny może być stanem zagrożenia życia i wymaga hospitalizacji. W wypadku alkoholu, powikłany zespół abstynencyjny określa się jako majaczenie alkoholowe, zwane również delirium tremens, w trakcie którego występują drgawki i majaczenie. Przyjmuje się, że powikłany zespół abstynencyjny występuje u 5% ogółu pacjentów. Śmiertelność waha się. Zgonem kończy się około 5% przypadków powikłanego zespołu abstynencyjnego, lecz starsze źródła podają, że śmiertelność sięga nawet 20%.
Objawy zespołu abstynencyjnego
Objawy zespołu abstynencyjnego różnią się w zależności od substancji i ciężkości uzależnienia.
W przypadku alkoholu wymienia się:
- Złe samopoczucie lub osłabienie;
- Przyspieszone tętno, nadciśnienie;
- Wzmożoną potliwość;
- Nudności albo wymioty;
- Bóle głowy;
- Drżenia języka, powiek lub wyciągniętych dłoni;
- Zwiększoną ruchliwość;
- Zaburzenia snu;
- Złudzenia wzrokowe, dotykowe, słuchowe1
W majaczeniu alkoholowym występują ponadto uogólnione drgawki, halucynacje, zaburzenia myślenie (urojenia – np. bezpodstawne przekonanie o byciu prześladowanym, śledzonym), dezorientacja w miejscu i czasie, silny lęk i niepokój, pobudzenie, zaburzenia snu, a ponadto przyspieszenie akcji serca, rozszerzenie źrenic, nadciśnienie, które może objawiać się np. zaczerwienieniem skóry. Uaktywnić się mogą przewlekłe skutki spożywania alkoholu tj. uszkodzenie wątroby oraz trzustki czy infekcje, które wikłają zespół odstawienny. Wystąpić mogą także tendencje samobójcze wywołane skrajnym lękiem i urojeniami. Doznania pacjentów układają się w barwne sceny, które w połączeniu z urojeniami prześladowczymi mogą doprowadzić do agresji, chaotycznych ucieczek, które kończą się urazami lub np. wyskoczeniem z okna.2 Wystąpić mogą też tak nietypowe objawy jak „czytanie z czystej kartki papieru” (objaw Reichardta), rozmowa przez telefon odłączony od kabla (objaw Aschaffenburga) czy omamy wzrokowe po uciśnięciu gałek ocznych (objaw Liepmanna).
Czy wiesz że: zespół występujący po odstawieniu opioidów nazywany jest slangowo cold turkey (z powodu m.in. gęsiej skórki i bladej, spoconej skóry)? John Lennon napisał utwór o takim tytule, w którym opisuje swoje doświadczenia zespołu abstynencyjnego.
Zespół abstynencyjny występujący po odstawieniu opioidów (np. heroiny) obejmuje: rozszerzenie źrenic, wzrost ciśnienia i częstości akcji serca, podwyższoną temperaturę, gęsią skórkę, wysięk z nosa, łzawienie, ziewanie, zwiększoną potliwość, zaburzenia snu, wymioty, biegunkę i bolesne skurcze mięśni. Ponadto występuje silny głód narkotyku, drażliwość, osłabienie, światłowstręt, odczuwanie na przemian zimna i ciepła.1 Objawy te wiążą się z olbrzymim cierpieniem fizycznym i psychicznym. Osoby uzależnione od nikotyny po rezygnacji z nałogu odczuwają drażliwość, zaburzenia koncentracji, upośledzenie pamięci, niepokój, zmęczenie, złość, zwiększony apetyt, skurcze mięśni, wzmożoną potliwość i kaszel. Każdorazowo towarzyszy temu „głód nikotynowy”.1 Podczas odstawiania benzodiazepin, czyli leków uspokajających dostępnych na receptę występuje niepokój, silny lęk, szum w uszach, uczucie pustki w głowie, zaburzenia pamięci, problemy ze snem, sztywność mięśniowa, potliwość, nadwrażliwość na bodźce zmysłowe, zawroty i ból głowy. Objawom towarzyszy obniżenie nastroju.1 Co ważne osoby stosujące przewlekle benzodiazepiny mogą nie wiedzieć o uzależnieniu. W końcu to lek z apteki! Pacjenci mogą mieć przeświadczenie, że mają zawał, mogą odczuwać lęk przed śmiercią – szczególnie jeśli nie wiedzą co jest przyczyną objawów. Mogą też odbierać objawy zespołu odstawiennego jako nawrót pierwotnej choroby, np. zaburzeń lękowych. Po zaprzestaniu przyjmowania kanabinoli (np. haszyszu lub marihuany) również występują objawy abstynencji, o ile osoba ich używająca przyjmuje je często i regularnie. Jest to sprzeczne z przekonaniami wielu rekreacyjnych użytkowników marihuany. Objawy są często mniej wyraźne i bardziej rozciągnięte w czasie. Obejmują głód psychiczny, zaburzenia snu, drażliwość, lękliwość, zmniejszenie apetytu, wzmożoną potliwość, objawy niestrawności i bólu w nadbrzuszu czasami podwyższoną temperaturę i dreszcze.1
Przyczyny zespołu abstynencyjnego
Zespół abstynencyjny wynika ze zmian w funkcjonowaniu mózgu spowodowanych długotrwałym przyjmowaniem substancji. Organizm niejako przestawia się, dostraja i przyzwyczaja do stanu ciągłej obecności środka psychoaktywnego. Gdy następuje odstawienie substancji, zaburzona zostaje nowo utworzona równowaga. Postępujące zmiany biochemiczne i funkcjonalne wywołują objawy choroby. Ważną przyczyną jest też nadmierna aktywacja tzw. układu współczulnego, czyli części układu nerwowego niezależnego od naszej woli. W warunkach normalnych odpowiada on za dostrojenie organizmu do otoczenia, za utrzymanie stanu pobudzenia i gotowości (np. do walki, ucieczki czy poszukiwania pokarmu). Układ współczulny powoduje wzrost ciśnienia, rozszerzenie źrenic, wzrost częstości akcji serca, spowolnienie pracy układu pokarmowego. Jednak w trakcie odstawienia substancji, praca układu współczulnego jest nadmierna i w połączeniu ze zmianami biochemicznymi w mózgu może prowadzić np. do majaczenia alkoholowego czy zaburzeń rytmu serca.
Przewlekły zespół abstynencyjny
Zespół abstynencyjny jest stanem ostrym. Oznacza to, że rozwija się nagle, po pewnym czasie od odstawienia substancji i trwa przez określony czas (np. alkoholowy ZA trwa do kilku dni). Nigdy nie jest stanem przewlekłym. Utrzymujące się dłużej objawy świadczą o innej jednostce chorobowej np. przewlekłej halucynozie alkoholowej, encefalopatii alkoholowej czy depresja alkoholowej.
Ile trwa zespół abstynencyjny?
Czas trwania zespołu abstynencyjnego różni się w zależności od jego ciężkości oraz rodzaju przyjmowanej substancji. W wypadku alkoholu zespół abstynencyjny zaczyna się po kilku godzinach od zaprzestania picia, a kończy się po kilku dniach. Szczyt zespołu abstynencyjnego występuje po 48-72 godzinach. Warto pamiętać o tym w kontekście pacjentów, którzy trafiają do szpitala z powodu np. operacji, a od przyjazdu do placówki zaprzestają picia. U uzależnionych od heroiny zespół abstynencyjny trwa około tygodnia. Bardzo długo mogą utrzymywać się objawy po odstawieniu leków uspokajających (np. benzodiazepin). W przypadku tych substancji zespół odstawienny rozpoczyna się po około tygodniu i może trwać nawet miesiąc.
Leczenie zespołu abstynencyjnego
Leczenie zespołu odstawiennego można prowadzić w domu (ambulatoryjnie) lub w szpitalu. Wybór zależy od ciężkości uzależnienia, stopnia objawów, prawdopodobieństwa faktycznego zaprzestania przyjmowania substancji, chorób towarzyszących (zaburzenia pracy serca, uszkodzenia wątroby) czy występujących infekcji i zaburzeń elektrolitowych. Podstawą leczenia jest dobre nawodnienie pacjenta, wyrównanie rozchwianego stężenia elektrolitów (sodu, potasu, magnezu), a w przypadku alkoholu uzupełnienie braku witaminy B1. Z leków najczęściej stosuje się benzodiazepiny (np. diazepam) oraz klonidynę w wypadku nadmiernego pobudzenia układu współczulnego. Rzucając palenie można zastosować nikotynową terapię zastępczą, dzięki której ilość przyjmowanej nikotyny zmniejsza się stopniowo.
Zapamiętaj: Powikłany zespół abstynencyjny może stanowić zagrożenie życia! Wynika ono z zaburzeń wodno-elektrolitowych, skłonności do zaburzeń rytmu serca czy zaburzeń metabolicznych.
Zespół abstynencyjny występuje po odstawieniu substancji, od której uzależniony jest pacjent. Wynika z przyzwyczajenia się organizmu do przyjmowanego środka psychoaktywnego i powstaje po zaburzeniu równowagi wywołanej nagłym brakiem substancji. Zespół abstynencyjny może być leczony w domu, lecz ciężkie przypadki stanowią zagrożenie życia (5% powikłanych alkoholowych zespołów abstynencyjnych), stąd wymagają przyjęcia do szpitala. Objawy abstynencyjne są ograniczone w czasie, a długi czas ich trwania świadczy o innej chorobie.