Słowo trauma kojarzy się z nagłym i konkretnym wydarzeniem, takim jak np. gwałt, napad, porwanie czy wypadek komunikacyjny. Okazuje się jednak, że termin ten ma szersze znaczenie i może odnosić się także do doświadczeń z wczesnego dzieciństwa, kiedy dziecko w sposób chroniczny doświadcza zaniedbania, odrzucenia lub złego traktowania ze strony opiekunów. Czy jest trauma wczesnodziecięca i jak ją leczyć?
Co to jest trauma wczesnodziecięca?
Aby zrozumieć, czym jest trauma wczesnodziecięca, należy zapoznać się z Teorią Przywiązania, której twórcą jest John Bowlby. W jego definicji przywiązanie to głęboka więź uczuciowa między dzieckiem, a opiekunem (najczęściej jest nim matka), oparta na instynkcie oraz mechanizmach biologicznych. Co ważne, formułuje się ona już w pierwszym roku życia, stając się w większości przypadków modelem dla innych bliskich relacji w przyszłości. W zależności od tego, jak rodzic zachowuje się wobec niemowlęcia, wykształca ono jeden z czterech stylów przywiązania.
- Styl bezpieczny kształtuje się jeśli opiekun adekwatnie reaguje na potrzeby dziecka, czuwa nad nim i udziela mu wsparcia.
- Styl lękowo-unikający świadczy o tym, że dziecko nie ma zaufania do matki. Wynika on z niedostępności fizycznej i psychicznej opiekuna. W efekcie niemowlę unika kontaktu z rodzicem, spodziewając się z jego strony odrzucenia.
- Styl lękowo-ambiwalentny kształtuje się na skutek niespójnej postawy opiekuna, który czasem reaguje na potrzeby dziecka i jest z nim blisko, a czasem go po prostu nie ma. Sprawia to, że dziecko dąży do kontaktu z matką, odczuwa lęk przed jej utratą, a jednocześnie złości się na rodzica i przerywa interakcje z nim.
- Styl zdezorganizowany oznacza, że dziecko nie przejawia spójnego wzorca zachowań. Związany jest on z nieobliczalnym zachowaniem rodzica, który często stosuje przemoc fizyczną lub psychiczną, jest uzależniony lub boryka się z chorobą psychiczną.
Czy wiesz że: Mary Ainsworth, współautorka teorii przywiązania, dokonywała obserwacji więzi między matką a dzieckiem m.in. w Ugandzie?
Wykształcony wzorzec będzie na ogół później przez daną osobę powielany w przyszłości. Dzieci, które wykształciły bezpieczne przywiązanie wchodzą więc w związki z innymi ludźmi bez lęku i obaw. W naturalny sposób obdarzają one swoich partnerów zaufaniem, a także czerpią radość z ich bliskości. Inaczej przedstawia się sprawa, jeśli chodzi o style pozabezpieczne. Osoba ze wzorcem lękowo-unikającym będzie uciekać przed bliskimi i głębokimi relacjami, gdyż będą one kojarzyć się z czymś trudnym i bolesnym. Z kolei styl lękowo-ambiwalentny sprawia, że człowiek z jednej strony dąży do głębokich i wartościowych relacji, a jednocześnie ich się obawia i często ma problem, by zaufać partnerowi. Z dużymi trudnościami borykają się osoby o zdezorganizowanym stylu przywiązania, które mają dużą potrzebę kontroli i są bardziej predysponowane do zaburzeń psychicznych. Teoria Bowlby’ego pokazuje więc, jak ważne jest to, by właściwie i adekwatnie reagować na potrzeby dziecka już w pierwszym roku jego życia. Jeśli tak się nie stanie, wówczas istnieje dużo szansa, że dziecko doświadzy traumy relacyjnej.
Zapamiętaj: Jedną z głównych przyczyn powstania traumy wczesnodziecięcej jest niewłaściwe reagowanie na potrzeby dziecka. Nie zawsze związane jest to z przemocą czy zaniedbaniem.
Słowa trauma w psychologii odnosi się do typu doświadczenia, kiedy to dana osoba przeżyła wydarzenie, które stanowiło realne zagrożenie dla jej zdrowia, życia lub integralności cielesnej. Najczęściej są to sytuacje nagłe i drastyczne, a jednocześnie o krótkim czasie trwania, jak chociażby gwałt, napad, pożar czy wypadek. Okazuje się jednak, że również chronicznie powtarzające się sytuacje np. przemocy w domu czy mobbingu w pracy, stawiają one daną osobę w sytuacji ekstremalnego stresu, który ma traumatyzujące konsekwencje. Tyczy się to zwłaszcza dzieci, które są w pełni zależne od opiekunów. Zaniedbanie z ich strony, brak reakcji, przemoc lub nieprzewidywalność ich zachowania sprawiają, że dziecko doświadcza silnego poczucia opuszczenia, samotności i bezradności, co stanowi duże zagrożenie dla jego rodzącego się poczucia tożsamości i ma negatywny wpływ na rozwój jego mózgu. Zjawisko to nazywa się traumą wczesnodziecięcą. Może ono w przyszłości skutkować takimi konsekwencjami jak aleksytymia (odcięcie od swoich uczyć, nieumiejętność ich nazywania i rozpoznawania) oraz dysocjacja (utrata integracji między ciałem, tożsamością i wspomnieniami).
Objawy traumy wczesnodziecięcej
Objawy traumy wczesnodziecięcej można obserwować. Niepokojącymi sygnałami ze strony niemowląt są:
- unikanie kontaktu wzrokowego i brak reakcji na próby nawiązania kontaktu,
- brak zainteresowania tym, że opiekun właśnie przyszedł lub jest w pobliżu,
- brak próby inicjowania kontaktu,
- brak zainteresowania otoczeniem i apatia,
- zubożenie mimiki i brak spontanicznego uśmiechu,
- gwałtowny płacz i widoczne napięcie,
- brak reakcji na próby uspokojenia,
- kłopoty ze snem i przyjmowaniem pokarmu,
- reakcje samouspokajania się (np. bujanie),
- zwiększona podatność na występowanie infekcji i chorób.
Przyczyny traumy wczesnodziecięcej
Jedną z głównych przyczyn powstania traumy wczesnodziecięcej jest niewłaściwe reagowanie na potrzeby dziecka. Nie zawsze związane jest to z przemocą czy zaniedbaniem. Zdarza się, że rodzic na skutek wielu problemów życiowych (np. długi, rozwód, zmiana miejsca zamieszkania, choroba), jest zestresowany i nie jest zawsze dla dziecka dostępny w wyniku czego doświadcza ono odrzucenia. Bywa również, że opiekun mierzy się on ze swoimi problemami emocjonalnymi, przez co trudno mu dostrzegać i reagować na potrzeby dziecka. Dużą rolę odgrywa też reaktywność układu nerwowego niemowlaka. Dzieci bardzo różnią się między sobą, jedne z nich jest łatwiej uspokoić, inne potrzebują więcej uwagi i bliskości. Jest to każdorazowo kwestia indywidualna, na którą każdy rodzic powinien być wyczulony.
Diagnostyka traumy wczesnodziecięcej
Istnieje specjalny sposób (tzw. Procedura Obcej Sytuacji stworzona przez Mary Ainsworth) pozwalająca na zbadanie stylu przywiązania w przypadku kilkumiesięcznych dzieci. Polega ona na obserwacji niemowlęcia w przypadku krótkiej separacji od rodzina, jego powrotu, a także w sytuacji pojawienia się osoby obcej. W przypadku osób dorosłych trauma wczesnodziecięca manifestuje się poprzez różne objawy, które dokładnie omawia się w trakcie psychoterapii. Bardzo ważne jest, by przeanalizować to, jak dana osoba obecnie funkcjonuje w związkach i czy układa się to w jakiś utrwalony wzorzec. Trzeba jednak mieć na uwadze, że powstanie, jak i pogłębianie się traumy to skomplikowany proces, w którego ocenie należy uwzględnić wiele czynników.
Leczenie traumy wczesnodziecięcej
Głównym sposobem radzenia sobie z traumą wczesnodziecięcą jest psychoterapia. Często zgłaszają się na nią osoby, które mają problem w budowaniu i podtrzymywaniu związków partnerskich, żyją w lęku przed bliskością, nie umieją adekwatnie reagować na zachowania innych osób, mają w sobie chroniczne poczucie pustki i samotności. Proces psychoterapeutyczny polegać będzie na zmierzeniu się ze wspomnieniami z dzieciństwa i analizie źródeł zgłaszanych problemów. Krok po kroku uczestnik terapii uczy się jak radzić sobie z lękiem. Duże znaczenie ma sama relacja między daną osobą, a terapeutą, dzięki której uczestnik terapii może doświadczyć czym jest bliskość. Okazuje się bowiem, że nawiązywanie w życiu dorosłym ciepłych i zdrowych relacji jest jak najbardziej możliwe.
Trauma wczesnodziecięca to duże i wieloaspektowe zagadnienie. Prawdą jest, że pierwsze miesiące życia są bardzo ważne dla rozwoju mózgu i układu nerwowego, a także dla formułowania się wzorców zachowań społecznych. Odpowiednia opieka i reagowanie na potrzeby dziecka mają więc kluczowe znaczenia. Różnego rodzaju zaniedbania mogą sprawić, że dana osoba będzie borykać się z trudnościami w życiu dorosłym, zwłaszcza w obszarze związków i relacji z innymi ludźmi.