W zdrowym organizmie przeciwciała stanowią nieodzowny składnik układu odpornościowego, który pełni rolę obronną dla organizmu. Ich zadaniem jest rozpoznawaniem obcych dla własnego organizmu antygenów (tj. bakterii, wirusów, pasożytów), dzięki czemu uruchamiane są mechanizmy układu odpornościowego zwalczające zaistniałe zagrożenie. W pewnych sytuacjach przeciwciała (autoprzeciwciała) nie funkcjonują prawidłowo i atakują własne tkanki i narządy. Jednym z takich rodzajów autoprzeciwciał są przeciwciała ANA – czym dokładnie są i na czym polega ich badanie?
Co to są przeciwciała przeciwjądrowe ANA?
ANA (ang. anti-nuclear antibodies) czyli przeciwciała przeciwjądrowe stanowią grupę autoprzeciwciał, które posiadają zdolność do wiązania się z różnymi składnikami własnych komórek w organizmie, czyli:
- antygenami jądra komórkowego (np. błony jądrowej, jąderka)
- antygenami cytoplazmy komórkowej.
Skutkiem wiązania tych przeciwciał ze składnikami własnych komórek jest ich niszczenie – czyli układ immunologiczny nieprawidłowo skierowany jest przeciwko komórkom własnego organizmu, stąd pojawiają się objawy choroby. Choroby w przebiegu których stwierdza się obecność przeciwciał atakujących własne tkanki nazywane są chorobami autoimmunologicznymi. Przeciwciała ANA związane są głównie z chorobami tkanki łącznej (ich obecność stwierdza się w przebiegu chorób m.in. takich jak toczeń rumieniowaty układowy, zespół Sjögerna, zapalenie wielomięśniowe).
Na czym polega badanie ANA?
Aby wykonać oznaczenie należy od pacjenta pobrać próbkę krwi żylnej. Materiałem wykorzystywanym do badania jest surowica krwi żylnej. W pierwszej kolejności wykonuje się test ANA 1 – czyli test przesiewowy, którego zadaniem jest stwierdzenie obecności lub braku przeciwciał przeciwjądrowych w organizmie. W wyniku tym zawarte są informację dotyczące miana przeciwciał oraz typu fluorescencji (świecenia). Czy wiesz że: badanie ANA zaprojektował dr George Friou w 1957 roku?
Dodatni wynik ANA 1 wymaga identyfikacji wykrytych przeciwciał, czyli określenia ich typu oraz miana. W tym celu należy wykonać test ANA 2 oraz ANA3, które oceniają swoistość przeciwciał, typ świecenia oraz ich miano (takie rozcieńczenie surowicy krwi, przy którym przeciwciała nie są już wykrywalne). Określenie swoistości (typu) przeciwciał oraz typu fluorescencji (świecenia) ma istotne znaczenie, gdyż mogą one wskazywać na obecność konkretnej choroby autoimmunologicznej.
W jakim celu wykonuje się to badanie?
Wskazaniem do oznaczenia przeciwciał przeciwjądrowych jest podejrzenie chorób autoimmunologicznych, tzw. kolagenoz:
- toczeń rumieniowaty układowy
- zespół Sjögerna
- toczeń polekowy
- twardzina układowa
- zapalenie wielomięśniowe i skórno-mięśniowe.
Chorobom tym często przez długi czas towarzyszą objawy takie jak:
- bóle i obrzęki stawów
- osłabienie, męczliwość, spadek masy ciała
- stan podgorączkowy o niewyjaśnionym pochodzeniu
- zmiany skórne (rumień, wysypka).
Należy jednak pamiętać, że przeciwciała te mogą występować również w przebiegu innych chorób autoimmunologicznych (np. autoimmunologiczne zapalenie wątroby), a także w ciąży czy u osób, u których wśród członków rodziny są chorzy na choroby reumatyczne.
Wyniki ANA
Dodatni wyniki testu przesiewowego ANA 1 wymaga dalszej diagnostyki. Konieczne jest wykonanie testów ANA 2 oraz ANA3, których wynik pozwoli na precyzyjne rozpoznanie choroby autoimmunologicznej. Ujemny wynik z dużym prawdopodobieństwem wyklucza choroby tkanki łącznej. Zapamiętaj: Badanie ANA pozwala rozpoznać toczeń oraz inne choroby autoimmunologiczne.
Dodatni wynik ANA
Jak wcześniej wspomniano dodatni wynik testu przesiewowego (ANA 1) wymaga wykonanie badania kompleksowego ANA2, które może być poszerzone o badanie ANA3. W zależności od rodzaju świecenia przeciwciał oraz ich typu, a także towarzyszących objawów choroby (także wywiad rodzinny) lekarz może z dużym prawdopodobieństwem określić jednostkę chorobową na którą może cierpieć pacjent.
| Typ fluorescencji | Jednostka chorobowa |
| homogenny | Toczeń rumieniowaty układowy |
| jąderkowy | Twardzina układowa |
| plamisty | Nie swoisty dla żadnej jednostki chorobowej (świadczy o obecności przeciwciał) |
| centromerowy | Zespół CREST (postać ograniczona twardziny układowej) |
| obwodowy | Toczeń rumieniowaty układowy |
Tab.1 Typy fluorescencji oraz jednostki chorobowe z nimi związane.
Ocena jednostki chorobowej na podstawie typów fluorescencji ma charakter orientacyjny (ułatwia dobór odpowiednich antygenów przeciwko którym mogą być skierowane przeciwciała).
| Jednostka chorobowa | Rodzaj autoprzeciwciał występujących w wybranej chorobie |
| Toczeń rumieniowaty układowy | anty-dsDNA, anty-SS-A/Ro, anty-SS-B/La, anty-Sm, anty-RNP |
| Zespół Sjögerna | anty-SS-A/Ro, anty-SS-B/La |
| Toczeń polekowy | przeciwhistonowe, anty-ssDNA |
| Twardzina układowa | anty-Scl-70, anty-U3-RNP |
| Zapalenie wielomięśniowe | anty-Jo-1 |
| Zapalenie skórno-mięśniowe | Anty-Mi-2 |
Tab.2 Przeciwciała ANA w wybranych jednostkach chorobowych.
Często dodatni wynik może wystąpić również u pacjentów, u których brak widocznych objawów choroby. Zazwyczaj taki wynik w tym przypadku nie ma znaczenia klinicznego, a pacjentom zaleca się baczną obserwację wystąpienia ewentualnych objawów, które mogą być związane z chorobą autoimmunologiczną.
Dodatni lub słabo dodatni wynik przeciwciał ANA może występować często u osób, u których nie stwierdzono choroby o podłożu autoimmunizacyjnym, np. w ciąży, u osób zdrowych (nawet 8% zdrowej populacji), u chorych na infekcję wirusową czy cierpiących na choroby rozrostowe układu krwiotwórczego.
U pacjentów z rozpoznana chorobą autoimmunologiczną miano przeciwciał często ulega wahaniom, stąd wynik testu nie może służyć do oceny aktywność (zaawansowania) choroby.
Ujemny wynik ANA
Ujemny wynik testu ANA 1 pozwala z dużym prawdopodobieństwem wykluczyć występowaniem chorób tkanki łącznej (w szczególności toczeń rumieniowaty układowy) – nie ma potrzeby wykonywania testów ANA 2 oraz ANA 3. W przypadku podejrzenia ewentualnego błędu laboratoryjnego warto wykonać badanie powtórnie.
Z uwagi na rodzaj testów diagnostycznych służących do badania przeciwciał ANA, ich skomplikowany wynik, a w szczególności niełatwa interpretacja, decyzje o konieczności wykonania badań oraz ich interpretacja powinna należeć wyłącznie do lekarza specjalisty (reumatologa). Diagnostyka chorób autoimmunologicznych jest niezwykle trudna z uwagi na fakt chociażby występowania niespecyficznych objawów tych chorób.
W przypadku występowania chorób autoimmunologicznych w rodzinie, objawów mogących towarzyszyć tym chorobom warto udać się do reumatologa, który odpowiednio zleci wykonanie poszczególnych badań w przypadku gdy będzie to konieczne.