Leki przeciwbólowe to najczęściej sprzedawane farmaceutyki bez recepty. Istnieje ich cała gama, a poza tymi dostępnymi od ręki w aptece czy nawet w sklepie, lekarze dysponują innymi, zwykle silniejszymi, które możemy otrzymać na receptę. Istnieje kilka grup takich leków, o różnych mechanizmach działania, ale też różnych skutkach ubocznych. Wielu pacjentów zażywa leki przeciwbólowe bez kontroli, zwłaszcza te bez recepty – są łatwo dostępne, skuteczne i pomagają uporać się z bólem, często bywają zażywane by chwilowo go zwalczyć, nie usuwając przyczyny. Nie są to dobre rozwiązania, dlatego leki przeciwbólowe powinniśmy zażywać z rozwagą, nie nadużywać ich i stosować tylko doraźnie. W innych przypadkach możemy sobie zaszkodzić. Jeżeli ból jest przewlekły czy potrzebujemy coraz większych dawek – to z pewnością znak by skonsultować się z lekarzem.
Czym są leki przeciwbólowe?
Lekami przeciwbólowymi nazywamy tak naprawdę cały worek różnych leków, o rozmaitych mechanizmach działania, których efekt ma być jeden – uśmierzenie bólu. Różnią się one nie tylko sposobem oddziaływania w organizmie, ale także mocą, formami podania czy skutkami ubocznymi. Najbardziej popularne specyfiki bez recepty to preparaty z niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi (NLPZ) – do tej grupy należy m.in. ibuprofen, diklofenak, naproksen, meloksykam, ketoprofen czy deksketoprofen. Innymi lekami przeciwbólowymi z grupy NLPZ są mało popularne koksyby, preparaty na receptę, rzadko używane ze względu na niekorzystne działania uboczne. Innym lekiem jest paracetamol, choć często bywa używany zamiennie na ból, nie ma on działania przeciwzapalnego. Wymienione powyżej leki działają także przeciwgorączkowo. Substancją o podobnej mocy, również bez recepty i nie z grupy NLPZ jest metamizol. Najsilniejsze z leków przeciwbólowych to opioidy. One również dzielą się na słabsze i mocniejsze. Większość z nich sprzedawana jest na receptę.
Jak stosować leki przeciwbólowe?
Przede wszystkim leki przeciwbólowe trzeba stosować z głową. Jeżeli cierpimy na przewlekły ból nie leczmy go na własną rękę. Być może wizyta u lekarza ukaże konkretny problem i pozwoli usunąć przyczynę bólu – nie tylko leczyć objaw. Jeśli jednak doraźnie chcemy zażyć coś na ból głowy, czy zęba zanim wybierzemy się do dentysty najlepiej zapytajmy o radę farmaceutę. Różne leki mają bowiem różne profile działania i sprawdzą się lepiej przy danym bólu. Ważne jest także, by odpowiednio dobrać dawkę i nie przekraczać zaleceń dla danej substancji. Przy przewlekłym zażywaniu powinniśmy koniecznie robić to pod nadzorem lekarza. Niektóre leki mogą uzależniać np. opioidy. Inne źle wpływają na nasz żołądek i konieczne może być dołączenie do nich leków chroniących go np. inhibitorów pompy protonowej. Trudno podać jeden skuteczny i bezpieczny sposób stosowania tych leków, gdyż różnią się one między sobą. Większość z nich nie powinna być zażywana na pusty żołądek. Oprócz leków doustnych mamy również dostęp do maści, które są stosunkowo bezpieczne, czopków doodbytniczych, a także leków w zastrzykach czy plastrach. Te silniejsze i podawane podskórnie, dożylnie lub domięśniowo są dostępne jedynie na zlecenie lekarza i właśnie tak powinniśmy je stosować. Jeżeli w domu chcemy zadziałać na ból głowy czy mięśni np. podczas grypy wtedy często dobrą opcją jest wymienne stosowanie kilku leków np. ibuprofenu i paracetamolu. Korzystamy wtedy z ich różnych, czasem uzupełniających się efektów i nie obciążamy organizmu jedną substancją.
Po jakim czasie działają leki przeciwbólowe?
Nie można jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie po jakim czasie działają te leki. Wszystko zależy nie tylko od rodzaju substancji, ale też drogi podania czy naszych cech osobniczych. Bowiem osoby z niewydolnością nerek czy wątroby mogą inaczej reagować na podanie leków, które metabolizowane są właśnie w tych narządach. Zazwyczaj droga podania doustna jest wolniejsza niż podanie podskórne czy domięśniowe. Najszybszy efekt uzyskujemy po podaniu dożylnym. Czasem działania może różnić się nawet ten sam lek podany doustnie w innej formie. Przykładowo ibuprofen w tabletce działa po około godzinie, w kapsułce już po 30 minutach. Ketoprofen podany doustnie uzyskuje swój efekt po pół godzinie, natomiast w zastrzyku domięśniowym zwykle szybciej już po około 20 minutach. Paracetamol swoją maksymalną moc po podaniu doustnym działania uzyskuje w czasie od 30 do 120 minut, natomiast wolniej działa podany doodbytniczo, tu do maksymalnego działania potrzeba od 2 do 3 godzin. Natomiast wstrzyknięty dożylnie uzyskuje efekt już po 5-10 minutach. Podobne różnice obserwujemy przy lekach opioidowych. Przykładowo morfina podawana dożylnie działa po 2-3 minutach, podskórnie w ciągu 15 minut, a doustnie po 30 minutach. Istnieją także preparaty o przedłużonym uwalnianiu. Działają one dłużej, ale ich efekt też może pojawiać się później. Dla porównania morfina w tabletkach o przedłużonym uwalnianiu zaczyna działać 3 razy wolniej.
Jak działają leki przeciwbólowe?
Każda z grup leków przeciwbólowych ma odmienne działanie. Preparaty z grupy NLPZ działają poprzez hamowanie cyklooksygenazy prostaglandynowej zwanej w skrócie COX. To właśnie ta substancja odpowiada w wielu przypadkach za ból i stan zapalny, dlatego w momencie zadziałania na nią i zatrzymania jej – objawy są redukowane. Istnieją też odmiany COX – COX 1 i COX 2, na które działają różne leki. COX 1 jest hamowana np. przez kwas acetylosalicylowy, czyli aspirynę, bądź przez ketoprofen. Na COX 2 wybiórczo działają koksyby, natomiast w dużym stopniu wpływają na nią także te preparaty, które zawierają m.in. nimesulid. Na oba enzymy cyklooksygenazy działają natomiast ibuprofen czy diklofenak. Działanie paracetamolu i metamizolu jest mniej poznane. Paracetamol prawdopodobnie również wpływa na COX, jednak nie w miejscu bólu czy zapalenia, a w ośrodkowym układzie nerwowym, gdzie zmniejsza dzięki temu odczuwanie bólu przez organizm. Podobne działanie podejrzewa się w przypadku metamizolu, jednak również nie jest to do końca udowodniony mechanizm. Dodatkowo metamizol wykazuje działanie rozkurczowe.
Czy wiesz że: w leczeniu bólu używamy także innych leków, nie będących stricte lekami przeciwbólowymi? Nazywamy je koanalgetykami. W tej grupie znajdują się np. niektóre preparaty należące do antydepresantów (amitryptylina, sertralina) czy leków przeciwpadaczkowych (przykładowo wykorzystywana jest karbamazepina i lamotrygina). W różnego typu mechanizmach wspomagają one działanie przeciwbólowe.
Kolejny mechanizm, który może zostać użyty w walce z bólem to działanie na receptory opioidowe i właśnie w ten sposób działa morfina i podobne do niej leki. W organizmie występują u nas tego typu receptory, na które wpływają także fizjologicznie m.in. endorfiny. Opioidy wykorzystują ten sam sposób działania i wiążąc się z receptorami opioidowymi zmniejszają dolegliwości bólowe. Należy pamiętać, że oprócz korzystnego działania, wszystkie powyższe leki mają także skutki uboczne. NLPZ mogą powodować wrzody żołądka, również poprzez oddziaływanie na COX, paracetamol, zwłaszcza w dużych dawkach bywa toksyczny dla wątroby, a metamizol może powodować nieprawidłowości w morfologii. Także używanie leków opioidowych wiąże się z działaniami niepożądanymi – zaparciami czy sennością. Nie należy bać się ich, gdy używane są zgodnie z zaleceniami lekarza, bowiem dawki konieczne do zatrzymania napędu oddechowego są zwykle dość wysokie i lekarze ostrożnie dobierają tego typu preparaty. Opioidy mogą też uzależniać dlatego też ważne jest stosowanie ich pod kontrolą lekarza, gdy jednak jest to konieczne nie należy ich odstawiać. Dolegliwości bólowe nie tylko są nieprzyjemne i utrudniają życie oraz normalne funkcjonowanie, ale także generują w organizmie wiele złych konsekwencji. Zatem stosowanie opioidów powinno być rozważne i kontrolowane przez specjalistę.
Rodzaje leków przeciwbólowych
Mamy obecnie na rynku niezmiernie dużo różnego rodzaju leków przeciwbólowych. Najbardziej popularną grupą są NLPZ, czyli niesteroidowe leki przeciwzapalne. W tej grupie znajdziemy ibuprofen, ketoprofen, naproksen, diklofenak czy aspirynę. Rzadko używaną grupą niesteroidowych leków przeciwzapalnych sa koksyby np. celekoksyb. Wybiera się je czasem do leczenia bólu stawów, jednak ma on częste niekorzystne skutki uboczne związane z ryzykiem zakrzepowym. Lekami o podobnej mocy, lecz innym sposobie działania jest paracetamol i metamizol (czyli pyralgina). Silniejszymi lekami są opioidy, które dzielą się na słabsze i mocniejsze. Do tych pierwszych zaliczamy dihydrokodeinę, kodeinę czy tramadol, do drugich – morfinę, oksykodon, fentanyl, buprenorfinę i metadon.
Najmocniejsze leki przeciwbólowe
Do najmocniejszych leków przeciwbólowych zaliczamy silne opioidy. Różnią się one nawet między sobą intensywnością działania. Najbardziej popularna morfina może być podawana doustnie, podskórnie i dożylnie. Przykładowo oksykodon jest od niej prawie 2 razy silniejszy i należy uwzględniać to przy zamienianiu leków z tej grupy. Kolejny opioid – buprenorfina jest 100 razy silniejsza od morfiny podanej doustnie i stosujemy ją zazwyczaj w postaci transdermalnej, czyli przezskórnej. Polega to na przyklejeniu plastra uwalniającego stopniowo lek, który wchłania się przez powłoki skórne do organizmu. Najsilniejszym z tej grupy jest fentanyl o mocy 150 razy większej niż morfina. Podawany bywa przezskórnie, doustnie lub dożylnie. Istnieje też postać fentanylu w formie aerozolu do nosa i rozpuszczalnych tabletek podjęzykowych – obie te formy dostępne zwłaszcza dla chorych z nowotworami umożliwiają łatwe podanie w przypadku napadu bólu.
Kiedy stosować leki przeciwbólowe?
Doraźnie możemy stosować je w przypadku bólu np. głowy czy zęba. Jednak jeżeli objawy nie ustępują, trwają kilka dni czy tygodni – konieczna jest wizyta lekarska. Zażywamy je zgodnie z ulotką – w odpowiedniej dawce i odstępie czasu, zwykle nie na pusty żołądek, a dopiero po spożyciu posiłku. Jeżeli otrzymujemy lek na zlecenie specjalisty – wtedy zażywamy je zgodnie z przepisanymi ustaleniami. Ze względu na mnogość leków i chorób w trakcie których używa się leków przeciwbólowych ciężko jednoznacznie podać gotowy sposób na to kiedy i jak te leki zażywać, dlatego zawsze jeżeli pojawiają się jakiekolwiek wątpliwości dopytajmy o szczegóły farmaceutę, a w przedłużających się dolegliwościach lekarza.
Leki przeciwbólowe w ciąży
W ciąży należy bardzo rozważnie postępować w przypadku zażywania jakichkolwiek leków poza kontrolą lekarza. Dotyczy to także leków przeciwbólowych. Dlatego każdy preparat powinien zostać skonsultowany z położnikiem, bowiem może narazić dziecko na działania powodujące uszkodzenie płodu, poronienie czy inne komplikacje. Oczywiście w szczególnych przypadkach stosuje się leki wybierając te o najmniejszej liczbie skutków ubocznych w stosunku do skuteczności działania. Leki podawane w ciąży dzieli się na kategorie wg FDA, czyli amerykańskiej Agencji ds. Żywności i Leków. Najbezpieczniejsze są leki z kategorii A oraz względnie bezpieczne z grupy B. Leki zaklasyfikowane jako C, D i X mogą być niebezpieczne i używa się ich tylko w stanach zagrożenia życia matki lub gdy potencjalne korzyści przewyższają straty. W ciąży za względnie bezpieczne uważa się preparaty z ibuprofenem i paracetamolem. Zwykle jednak najbezpieczniejszy wydaje się być paracetamol w leczeniu doraźnym, a przy dłuższym stosowaniu – ibuprofen, lecz tylko w I i II trymestrze ciąży. NLPZ stosowanie po dwudziestym tygodniu ciąży mogą spowodować zmiany w układzie krążenia płodu, uszkodzić jego nerki. Należy zaprzestać ich podawania w okresie przedporodowym od 32. tygodnia ciąży ponieważ negatywnie wpływają na przebieg porodu.
Zapamiętaj: Podawanie dzieciom leków przeciwbólowych powinno być stosowane pod szczególną ostrożnością i zgodnie z przeliczeniem dawki na masę ciała dziecka.
W określonych sytuacjach można zastosować opioidy tj. fentanyl czy petydyna, a przeciwwskazana jest morfina i tramadol. Opioidy również muszą być używane ostrożnie, gdyż mogą wywołać uzależnienie u dziecka oraz problemy z oddychaniem, czasem jednak są konieczne w zwalczaniu silnego bólu. Wybiera się zatem te krótkodziałające. Natomiast w ciąży w kategorii D znajduje się aspiryna (rzadko stosuje się ją w dawne przeciwkrzepliwej, nie w przeciwbólowej), która jest w większości przypadków przeciwwskazana i może powodować wady u płodu. Wybór leku opiera się nie tylko na podstawie przebiegu ciąży, ale także na przyczynie bólu i jego sile. Ciężko zatem podejmować tak odpowiedzialną decyzję samodzielnie, dlatego zawsze wskazana jest konsultacja z ginekologiem-położnikiem.
Leki przeciwbólowe dla dzieci
Podawanie dzieciom leków przeciwbólowych powinno być stosowane pod szczególną ostrożnością i zgodnie z przeliczeniem dawki na masę ciała dziecka. Dlatego najbezpieczniej jest to skonsultować z lekarzem. Małe dzieci mogą mieć problemy z połknięciem tabletki, dlatego zwykle podstawowe leki występują w postaci syropów, które należy dokładnie odmierzać, bowiem nawet niewielkie przekroczenie zalecanej dawki dla dziecka może być bardzo niekorzystne. Standardowo u dzieci stosujemy ibuprofen i paracetamol. Maksymalna dawka paracetamolu to 60 mg na każdy kilogram masy dziecka na dobę, zwykle podawany jest w podzielonych dawkach co 4 godziny. Maksymalna dawka jednorazowa to 10-15 mg na kilogram masy ciała. Nie powinien być jednak stosowany u dzieci do 3. miesiąca, a przed 2. rokiem życia zawsze należy jego podanie skonsultować z lekarzem. W przypadku ibuprofenu dawka dobowa na kilogram masy ciała wynosi około 20-30 mg w dawkach podzielonych (jednorazowo 7-10 mg/kg mc.) i nie należy podawać go częściej niż co 6 do 8 godzin. Metamizol może być podawany po pierwszym roku życia, natomiast kwas acetylosalicylowy dopiero po ukończeniu 12 lat. Należy jednak pamiętać, że dzieci różnie reagują na choroby, ból czy gorączkę, często diagnoza jest niejednoznaczna i leczenie dziecka na własną rękę nie jest dobrym rozwiązaniem, dlatego lepiej wybrać się do pediatry w przypadku wystąpienia niepokojących objawów czy silnego bólu u malucha.
Leczenie bólu to niezbędny element terapii wielu chorób. Obecnie zwraca się szczególną uwagę na zredukowanie cierpienia pacjentów. Jednak leki te nie powinny być używane rutynowo, bez leczenie przyczyny bólu. Warto też pamiętać, że leki przeciwbólowe, tak jak większość preparatów, nie powinny być używane na własną rękę zbyt często, a zwłaszcza u osób z chorobami towarzyszącymi, w podeszłym wieku, u kobiet w ciąży czy małych dzieci. Powikłania i skutki uboczne mogą bowiem być niebezpieczne. Każdy lek używany z rozsądkiem i pod opieką lekarza, może być cudownym rozwiązaniem i uwolnieniem od bólu, a nadużywany lub źle dobrany – skutkować nieprzyjemnymi i wręcz groźnymi