Cytologia to mikroskopowe badanie przesiewowe, którego celem jest wykrycie stanów zapalnych, wczesnych zmian mogących doprowadzić do rozwoju raka szyjki macicy. Wczesne wykrycie nieprawidłowości zwiększa szansę na całkowite wyleczenie i szybki powrót do zdrowia. Zgodnie z zaleceniami Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego u kobiet po 25 roku życia (lub wcześniej w przypadku rozpoczęcia współżycia) cytologia powinna być wykonywana regularnie raz do roku (badanie przesiewowe w ramach NFZ wykonywane raz na 3 lata u kobiet między 25–50 r.ż.).
W Polsce przez długi czas wyniki badania cytologicznego podawane były w skali Papanicolaou (PAP), stworzonej w połowie XX wieku. Według rekomendacji Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego wymazy cytologiczne należy oceniać wg systemu Bethesda 2001 (TBS), stworzonego przez grupę ekspertów w 1988 roku w Narodowym Instytucie Zdrowia w Bethesda (USA) zmodyfikowanego w 1991 r., a następnie w 2001 roku.
W naszym kraju w dalszym ciągu możliwa jest ocena łącznie w systemach Papanicolaou i Bethesda 2001, jednakże docelowo wynik powinien być wydany wyłącznie wg klasyfikacji TBS.
Skala Papanicolaou
Klasyfikacja wg skali Papanicolaou stanowi pierwszy system oceny rozmazu komórek z szyjki macicy, w którym wyróżniono 5 grup, w zależności od rodzaju komórek występujących w ocenianym materiale:
GRUPA I – wynik PRAWIDŁOWY
W ocenianym rozmazie obecne są prawidłowe komórki nabłonkowe oraz pojedyncze komórki zapalne.
GRUPA II – wynik PRAWIDŁOWY
W ocenianym rozmazie obecne są prawidłowe komórki nabłonkowe (podobnie jak w GRUPIE I) oraz zwiększona ilość komórek zapalnych, wykazujących zmiany zwyrodnieniowe lub pochodzących z procesów regeneracyjnych. W grupie tej nie stwierdza się komórek o cechach dysplazji lub nowotworowych. Wynik często obecny u kobiet z nadżerką.
GRUPA III – wynik NIEPRAWIDŁOWY
W ocenianym rozmazie obecne są komórki podejrzane – o cechach dysplazji. W zależności od nasilenia tych zmian oraz ilości komórek dysplazję podzielono odpowiednio na mały, średni oraz duży stopień. Wynik ten jest nieprawidłowy, na jego podstawie zostaje wprowadzone odpowiednie leczenie (w przypadku stanu zapalnego) lub poszerzona diagnostyka.
GRUPA IV – wynik NIEPRAWIDŁOWY
W ocenianym rozmazie obecne są komórki atypowe, mogące sugerować obecność raka przedinwazyjnego (ograniczony wyłącznie do nabłonka, nienaciekający na inne tkanki).
GRUPA V – wynik NIEPRAWIDŁOWY
W ocenianym rozmazie obecne są liczne komórki atypowe, mogące sugerować rozwój raka inwazyjnego.
Na podstawie samego wyniku, otrzymanego w grupie IV i V nie można postawić ostatecznej diagnozy. Należy pilnie poszerzyć diagnostykę w celu ustalenia rozpoznania.
Informację dotyczące obrazu komórek przedstawione wg skali Papanicolaou z biegiem lat uznano za niewystarczające, stąd zalecanym, powszechnie stosowanym jest system Bethesda 2001.
Klasyfikacja Bethesda
Wynik badania cytologicznego ocenionego wg systemu Bethesda 2001 zawiera następujące informację:
- w jaki sposób został wykonany preparat (metoda konwencjonalna lub cytologia na podłożu płynnym)
- jakość preparatu (satysfakcjonujący dla oceny lub niezadowalający z określonego powodu)
- ogólna ocena ( CI – nie stwierdzono zmian śródnabłonkowych i procesu złośliwienia, CII – obraz nieprawidłowy, CIII – inne cechy, np. u kobiet > 45 r.ż. komórki endometrialne)
- interpretacja/wynik
Jeżeli nie stwierdzono zmian śródnabłonkowych/złośliwych lub stwierdzono obecność czynników infekcyjnych (np. grzyby, bakterie) lub inne zmiany nienowotworowe (związane ze stanem zapalnym), możemy uznać, że wynik jest prawidłowy – wyklucza obecność zmian dysplastycznych czy nowotworowych.
Według klasyfikacji Bethesda nieprawidłowe wyniki opisywane są w następujący sposób:
- ASC – nieprawidłowe komórki nabłonka płaskiego
- ASC-US – o nieokreślonym znaczeniu
- ASC-H – nie można wykluczyć HSIL
- LSIL – zmiany śródnabłonkowe małego stopnia – odpowiada CIN I*
- HSIL – zmiany śródnabłonkowe dużego stopnia – obejmuje umiarkowaną (CIN II*) i ciężką dysplazje (CIN III*)
- Rak płaskonabłonkowy
- AGC – nieprawidłowe komórki nabłonka gruczołowego
- Nieprawidłowe komórki nabłonka gruczołowego sprzyjające nowotworzeniu
- AIS – gruczolakorak in situ
- Rak gruczołowy
*CIN (ang. cervical intraepithelial neoplasia) – wewnątrznabłonkowa neoplazja szyjki macicy (stan poprzedzający rozwój inwazyjnego raka szyjki macicy), klasyfikacja oparta o histologiczną ocenę badanej tkanki.
Skala Papanicolaou a system Bethesda
Często wynik badania cytologicznego podany jest łącznie w obu systemach (tab.1).
Tabela 1. Porównanie systemów oceny obrazów cytologicznych.
| Skala Papanicolaou | System Bethesda 2001 |
| Grupa I | Wynik prawidłowy |
| Grupa II | Łagodne zmiany nabłonkowe (ASC), np. zmiany zapalne, łagodne reaktywne |
| Grupa III | L-SIL, H-SIL, ASC-US, ASC-H, AGC |
| Grupa IV | H-SIL, AIS |
| Grupa V | Rak inwazyjny |
W przypadku otrzymania nieprawidłowego wyniku badania należy jak najszybciej poszerzyć diagnostykę (badania na obecność wirusa HPV, badanie kolposkopowe, badanie histopatologiczne pobranego wycinka), aby móc postawić prawidłową diagnozę, a w przypadku stwierdzenia choroby rozpocząć terapię.
Wynik prawidłowy wyklucza obecność procesu nowotworzenia, jednak należy zachować czujność oraz zgłaszać się regularnie na badanie cytologiczne.