W ludzkim organizmie dochodzi do niezliczonej liczby przemian biochemicznych, w trakcie każdej sekundy życia. Są one niezbędne do prawidłowego funkcjonowania wszystkich narządów, układów, do życia każdej komórki w naszym ciele. Dzięki nim produkowana jest energia, mięśnie mogą się kurczyć, nerwy przewodzić impulsy, organizm może rosnąć i rozwijać się, a także metabolizować i usuwać niepotrzebne elementy. Jednym z tego rodzaju przemian jest metabolizm białek. W wyniku licznych reakcji, organizm uzyskuje aminokwasy niezbędne do życia, ale też dochodzi do powstania substancji zbędnych tj. amoniak. Jest to swego rodzaju odpad w ważnym i niezbędnym procesie obróbki białek w ciele człowieka.
Co to jest amoniak?
Jest to cząsteczka składająca się z czterech atomów – jednego azotu i trzech wodorów. Jest on uczestnikiem wielu reakcji biochemicznych, zarówno w przyrodzie (np. podczas gnicia) jak i w organizmach żywych – zarówno ludzkim jak u zwierząt. W większych stężeniach bywa używany w przemyśle jako rozpuszczalnik, do produkcji nawozów sztucznych czy w urządzeniach chłodniczych.
Czy amoniak jest szkodliwy dla zdrowia?
Amoniak w organizmie człowieka powstaje w wyniku przemian białek i musi być usuwany z organizmu. Jego nadmiar jest szkodliwy (zarówno w przypadku gromadzenia się w organizmie przy nieprawidłowej jego produkcji i zbyt małym wydalaniu, jak i przy zatruciu amoniakiem pochodzącym z zewnątrz). Nadmiar amoniaku występuje w ciężkich chorobach wątroby, rzadkich genetycznych zaburzeniach metabolizmu aminokwasów (czyli elementów tworzących białka). Do zatrucia może natomiast dochodzić w sytuacjach niezabezpieczonego uwolnienia się substancji np. wśród pracowników różnych gałęzi przemysłu.
Objawy zatrucia amoniakiem
Hiperamonemia, czyli nadmierna endogenna (wewnętrzna) produkcja i brak usuwania amoniaku prowadzi do szeregu objawów i narasta z różną prędkością, w zależności od przyczyny choroby. Objawy te to zwykle utrata przytomności, śpiączka, drgawki, a w skrajnych przypadkach nawet śmierć. Symptomy zatrucia substancją pochodzącą ze środowiska są zależne od drogi działania i stężenia amoniaku. Może on podrażnić drogi oddechowe i działać przenikając przez skórę.
Czy wiesz że: paląc papierosy narażasz się również na działanie amoniaku, który jest składnikiem dymu tytoniowego wraz z tlenkiem węgla, czy cyjanowodorem? Amoniak dodawany jest do papierosów, by wpłynąć na zwiększenie dostępności nikotyny wchłanianej podczas palenia.
Przy przekroczeniu niebezpiecznego stężenia ok. 400-600 ppm pojawiają się pierwsze objawy takie jak podrażnienie oczu i śluzówek układu oddechowego. Kolejno pojawia się duszność, kaszel, skurcze krtani, nudności, wymioty, zawroty głowy, silne zaczerwienienie twarzy, porażenie układu nerwowego, a w najgorszym wypadku dochodzi do zgonu w wyniku uszkodzenia płuc i niewydolności krążenia. Amoniak podany doustnie może spowodować poparzenie przewodu pokarmowego, wstrząs, perforacje przełyku i żołądka, a po kilkunastu godzinach również obrzęk płuc. Oparzenie skóry powoduje powstawanie pęcherzy, obrzęku i zaczerwienienia tkanki, a w wypadku poparzenia oczu – uszkodzenie i obrzęk spojówki, zmętnienie rogówki, a po czasie pojawienie się zaćmy.
Badanie amoniaku we krwi
Badanie poziomu amoniaku we krwi pacjenta przeprowadza się przy podejrzeniu uszkodzenia wątroby i nerek. Zaburzenia genetyczne metabolizmu aminokwasów dają objawy zwykle w okresie wczesnego dzieciństwa i wtedy kluczowe jest szybkie zbadanie ilości amoniaku u chorego. Do badania pobierana jest krew żylna do probówki z substancją hamującą krzepnięcie. Oznaczenie amoniaku w krwi tętniczej zwykle wykazuje wartości większe o ok. 25%.
Norma amoniaku we krwi
Zakres norm określany jest przez dane laboratorium, jednak zwykle za prawidłowe przyjmuje się wartości 15-45 µmol/l. Czasem wartości te mogą być podane w innych jednostkach i wtedy uznajemy, że wynik mieści się w granicach normy od 2,5 do 76,5 ug/d. Wyższe stężenia obserwujemy u dzieci i niemowląt. Górna granica normy u noworodka to 100 µmol/l, natomiast u niemowląt do około 60.
Jak obniżyć poziom amoniaku we krwi?
Jeżeli konieczne jest obniżenie poziomu amoniaku podczas uszkodzenia wątroby wprowadza się u pacjenta specjalną dietę z restrykcyjnym ograniczeniem ilości białka, tak by nie dostarczać produktów do powstawania kolejnych cząsteczek. Unika się więc mięsa, ryb, produktów mlecznych i soi. Dietę u chorego powinien ustalić dietetyk kliniczny tak by zapewnić pacjentowi odpowiednią podaż kalorii pochodzącą z innych składników. W warunkach szpitalnych podaje się również kroplówki z glukozą, a w skrajnych przypadkach konieczna może być dializa, by usunąć nadmiar amoniaku.
Amoniak a ciąża
Normy dla kobiet ciężarnych są takie, jak dla wszystkich osób dorosłych. Należy szczególnie jednak uważać w tym okresie na pojawiające się objawy zarówno zatrucia amoniakiem, jak i objawy niewydolności wątroby, do której może dojść również w tym szczególnym dla kobiety czasie.
Zapamiętaj: Zakres norm amoniaku określany jest przez dane laboratorium, jednak zwykle za prawidłowe przyjmuje się wartości 15-45 µmol/l.
Dlatego kobiety narażone np. w pracy na skażenie amoniakiem powinny w czasie ciąży unikać takich sytuacji i zostać odsunięte od tego typu miejsc. Nie jest poznany wpływ amoniaku na płód, jednak zatrucie jest wystarczającym zagrożeniem dla życia matki, by móc również negatywnie wpłynąć na wzrastające dziecko w jej macicy.
Amoniak w małych stężeniach jest substancją fizjologicznie występującą w organizmie człowieka. Powstaje w ciele w wyniku licznych przemian. Jednak jego zwiększona ilość bywa toksyczna, a nawet zabójcza. Do śmierci może dochodzić w wyniku nagromadzenia się amoniaku w przebiegu chorób wątroby, ale także poprzez zatrucie. Jest on gazem o silnym zapachu, co powinno zwracać naszą uwagę, jednak czasami w wyniku szybkiego uwolnienia dużej ilości i tak dochodzi do wchłonięcia zbyt dużej ilości.