Gruźlica – choroba kojarzona z Fryderykiem Chopinem oraz z ciężką chorobą z zamierzchłych czasów przed rozkwitem medycyny i farmakologii. Obecnie – raczej z niewłaściwymi warunkami sanitarnymi, krajami trzeciego świata. Choroba wciąż potencjalnie groźna i mogąca doprowadzić nawet do śmierci. Coraz więcej słyszy się o jej występowaniu za naszą wschodnią granicą. Jak wygląda, co ją powoduje i czym właściwie jest gruźlica?
Przyczyny gruźlicy
Gruźlica (łac. tuberculosis) jest chorobą zakaźną wywoływaną przez bakterie – prątki kwasooporne z grupy Mycobacterium tuberculosis complex (Mycobacterium tuberculosis, Mycobacterium bovis, Mycobacterium africanum). Występuje częściej u osób z obniżoną odpornością – do tej grupy należą: chorzy na AIDS, osoby nadużywające alkoholu, narkomani, osoby przewlekle niedożywione, bezdomni, a także – osoby po 65 roku życia.
Objawy gruźlicy
Gruźlica może zająć wiele narządów wewnętrznych, jednak najczęściej jej ogniskiem pierwotnym (organem, gdzie zakażenie rozwija się pierwsze) są płuca (w Polsce – w 91,6% przypadków). Objawem charakterystycznym jest przewlekły kaszel, początkowo suchy, a z czasem wilgotny, z odkrztuszaniem śluzowej lub ropnej wydzieliny. Czasem może wystąpić krwioplucie, w cięższych postaciach – duszność, która może doprowadzić nawet do niewydolności oddechowej. Niezależnie od umiejscowienia początkowych zmian mogą występować ogólne objawy – podwyższona temperatura ciała, brak apetytu, spadek masy ciała, nocne poty, złe samopoczucie.
Zapamiętaj: Gruźlica jest poważną chorobą zakaźną, w jej ostrym stadium chory pluje krwią.
Powikłaniem gruźlicy płuc może być gruźlica prosówkowa – gdy prątki przejdą z narządu do krwi i następuje rozsiew po innych organach. W tym przypadku przebieg jest ciężki, występuje wysoka gorączka i silne duszności. Gruźlica oprócz płuc może zajmować też inne narządy (w Polsce zdarza się to w przypadku pozostałych 8,4% zachorowań). Należą do nich węzły chłonne, opłucna, nerki, kości, stawy, układ nerwowy (gruźlicze zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych), żołądek i/lub jelita, najądrza, jajowody, czasem też serce. Taki przebieg choroby rozwija się najczęściej po kilku miesiącach od wystąpienia zakażenia w płucach jeżeli nie było ono leczone.
Czy gruźlica jest zaraźliwa?
Tak gruźlica jest zaraźliwa. Źródłem zakażenia jest najczęściej chory człowiek. Do zakażenia dochodzi najczęściej tzw. drogą kropelkową, czyli przez inhalację (np. w przypadku przebywania z osobą chorą „prątkującą” – aktywnie wydzielającą prątki z dróg oddechowych, podczas kaszlu, ale też rozmowy czy kichania). W dużo rzadszych przypadkach do zakażenia może dojść drogą pokarmową – tu zakażenie najczęściej następuje przez produkty mleczne pochodzące od chorego na gruźlicę bydła. Wówczas początkowy przebieg choroby jest inny. Zakażenie wyprzedza zachorowanie czasem nawet o kilka lub kilkadziesiąt lat – prątki mogą przeczekać w organizmie nie dając objawów. Nazywa się to zakażeniem utajonym prątkami gruźlicy.
Jakie badania wykrywają gruźlicę?
Gruźlicę wykrywa się badaniem RTG klatki piersiowej (w płucach występują bardzo charakterystyczne zmiany, zwykle widoczne na takim zdjęciu). Kolejnym badaniem do potwierdzenia diagnozy jest badanie bakteriologiczne, do którego pobiera się plwocinę odkrztuszaną przez chorego. Wykonuje się też tzw. próbę tuberkulinową (odczyn tuberkulinowy) – badanie polegające na wstrzyknięciu pod skórę tuberkuliny, czyli białka pozyskiwanego z hodowli prątków gruźlicy. Dodatni wynik badania, czyli odczyn na skórze powyżej odpowiedniej wielkości (w Polsce przyjmuje się powyżej 1cm) świadczy o kontakcie pacjenta z bakteriami i może świadczyć o aktywnej chorobie (niewielki dodatni odczyn może wystąpić m.in po szczepieniu na gruźlicę).
Leczenie gruźlicy
Leczenie gruźlicy jest ciężkie i złożone, ponieważ prątki są pierwotnie oporne na wiele antybiotyków (mają dużo mechanizmów zabezpieczających je przed nimi). Prątki rosną powoli i bytują wewnątrz komórek, a nie wszystkie preparaty uzyskują tam odpowiednie stężenie. Otoczka prątka jest trudna do penetracji. Terapia jest długotrwała – zwykle od 5 do 7 miesięcy. W leczeniu wyróżnia się 2 fazy – intensywną i kontynuacji. W fazie intensywnej, której celem jest zabicie jak największej ilości prątków, przyjmuje się 3 lub więcej leki.Trwa ona 2 miesiące, chory powinien być izolowany od otoczenia. Lekami pierwszego wyboru w tej fazie są: izoniazyd, ryfampicyna, pirazynamid, etambutol i streptomycyna. Jeżeli wystąpi oporność na to leczenie, stosuje się leki drugiego wyboru – należą do nich: ryfabutyna, ryfapentyna, etionamid, kapreomycyna, cykloseryna, kwas paraaminosalicylowy, kanamycyna, fluorochinolony (np. moksyfloksacyna) i inne.
W fazie kontynuacji, gdy większa część prątków została zabita, celem jest wyeliminowanie pozostałych prątków (które zdołały przeżyć fazę intensywną). Trwa ona 4 miesiące. Podaje się w niej ryfampicynę i izoniazyd lub etambutol i izoniazyd, codziennie lub 2-3 razy w tygodniu. Antybiotyki stosowane na gruźlicę są bardzo silne, ale też bardzo toksyczne. Dlatego przed leczeniem oznacza się w surowicy aktywność enzymów wątrobowych, stężenie bilirubiny i mocznika w celu oceny czynności wątroby, a także zaleca się konsultacje okulistyczną (niektóre z leków mogą w ramach skutków ubocznych uszkadzać wzrok). Zażywanie leków przez pacjenta powinno być nadzorowane – nie powinno się przerywać terapii, zwłaszcza jeżeli jest ona skuteczna, bo może to skutkować wzrostem oporności bakterii i utrudnić lub nawet uniemożliwić dalsze leczenie. W uzasadnionych przypadkach lekarz może zlecić badania wykrywające obecność zakażenia HIV lub innych stanów immunosupresji (osłabienia odporności).
Po zakończeniu leczenia istnieje również ryzyko nawrotu choroby – leki przeciwgruźlicze działają tylko w fazie proliferacji, czyli namnażania się bakterii, prątki gruźlicy natomiast mają zdolność do bardzo wolnego podziału lub jego zahamowania, a wówczas leki nie mają na nie wpływu. Dlatego też część bakterii może przetrwać.
Szczepionka na gruźlicę
Szczepionka przeciwgruźlicza – szczepionka BCG (od nazwiska jej twórców: Bacillus Calmette Guerin) – jest „żywą” szczepionką bakteryjną. Przygotowana jest z (atenuowanego, czyli żywego, ale niezdolnego do wywołania zakażenia) mutanta prątka gruźlicy. Szczepionka jest rutynowo podawana noworodkom, najczęściej w 1 dobie życia. Jeżeli nie została ona podana w tym czasie, jedną dawkę szczepionki można podać jedynie dzieciom do 15 roku życia. Nie stosuje się dawek przypominających. Szczepionka ta jest jedną z najbezpieczniejszych szczepionek (pod warunkiem jej prawidłowego podania) i stosunkowo rzadko występują po niej niepożądane odczyny poszczepienne.
Czy wiesz że: na gruźlicę częściej chorują osoby mieszkające w mieście niż te żyjące na wsi?
Gruźlica jest wciąż ciężką chorobą, ponieważ coraz częściej prątki, które ją wywołują, są oporne na znane leki i nie odpowiadają na leczenie. Dlatego tak ważne jest wczesne wykrycie choroby, ale też zapobieganie jej występowanie – nie tylko przez szczepienia, ale też poprawę warunków sanitarnych w miejscach, które tego wymagają, a także unikania narażenia na czynniki powodujące – w tym również nadmiernego spożywania alkoholu prowadzącego do alkoholizmu, czy kontaktów z narkotykami.