Utrzymywanie odpowiedniego środowiska jamy ustnej jest możliwe dzięki ślinie, która jest płynem wytwarzanym przez ślinianki. Składa się ona w 99% z wody i szacuje się, że zdrowa osoba produkuje jej około 600 ml dziennie. Spełnia ona kluczowe funkcje, do których należy utrzymywanie odpowiedniego nawilżenia, co chroni śluzówkę jamy ustnej przed urazami mechanicznymi. Dodatkowo ślina bierze udział w żuciu i połykaniu pokarmu. W przypadku, gdy dochodzi do zmniejszenia jej wydzielania, czyli kserostomii może dojść do zwiększenia częstości występowania chorób dziąseł, a także wystąpienia grzybicy, próchnicy lub infekcji dróg oddechowych. Dlaczego tak z pozoru niewielkie zaburzenie w organizmie człowieka może doprowadzić do takich następstw? Jakie są przyczyny pojawienia się kserostomii?
Co to jest kserostomia?
Kserostomia inaczej suchość w jamie ustnej związana zarówno ze zmniejszeniem ilości wytwarzanej śliny jak i zmianą jej składu chemicznego. Jak już wiemy wydzielina ta pełni bardzo ważne funkcje. Oprócz nawilżania jamy ustnej, umożliwiania żucia i połykania pokarmu, dzięki substancjom przeciwbakteryjnym takim jak np. laktoferyna czy lizozym pełni kluczową rolę w obronie organizmu przed szkodliwymi bakteriami. Dodatkowo ślina zawiera ważne enzymy, np. amylazę dzięki której proces trawienia cukrów rozpoczyna się już w momencie dostania się pokarmu do ust. Możemy wyróżnić dwa rodzaje kserostomii:
- Kserostomię prawdziwą, która jest zespołem objawów wywołanych zmniejszeniem funkcji gruczołów ślinowych z prawidłową błoną śluzową lub z towarzyszącym jej zanikiem.
- Kserostomię rzekomą, która objawia się subiektywnym uczuciem suchości i pieczenia jamy ustnej u osób z prawidłowym wydzielaniem śliny przez gruczoły ślinowe, bez towarzyszących objawów klinicznych.
Zmniejszenie wydzielania śliny ma zły wpływ na wiele aspektów funkcji jamy ustnej i ogólne samopoczucie pacjentów. Może ono spowodować znaczny spadek jakości życia poprzez zmniejszenie wrażeń smakowych i osłabioną zdolność żucia, a przez to pacjenci rezygnują z pokarmów, które wcześniej lubili. Dodatkowo u osób, które posiadają protezy zarówno jedno- jak i wielozębowe, zaburzenie to sprawia, że tworzą się liczne otarcia powodujące ból, obrzęk i złe dopasowanie, a przez to jej noszenie staje się uciążliwe. Warto wspomnieć, że sztuczne uzębienie nie doprowadza do uszkodzenia ślinianek i nie jest przyczyną kserostomii. Ponadto suchość jamy ustnej może stwarzać duże problemy społeczne u pacjentów poprzez osłabianie ich zdolności lub chęci mówienia ze względów zarówno bólowych jak i pojawiających się chorób zębów i dziąseł.
Kserostomia to rozpoznanie kliniczne opierające się głównie na zebraniu wywiadu z pacjentem, który zgłasza subiektywne uczucie suchości w jamie ustnej oraz na wykonaniu badania fizykalnego. W razie potrzeby można zastosować techniki pozwalające na określenie ilości wydzielanej śliny, takie jak np.:
- Sialometria, która polega na pomiarze objętości wydzielanej śliny bez stymulacji (norma 0,3–0,4 ml/min) oraz po stymulacji polegającej np. na podaniu 4-procentowego kwasu cytrynowego na język (norma 1–2 ml/min). Wartość decydująca o rozpoznaniu kserostomii to objętość poniżej 0,1 ml/min w przypadku wydzielania śliny bez stymulacji i poniżej 0,2 ml/min po stymulacji.
- Sialografia, która jest badaniem rentgenowskim z podaniem kontrastu. Służy do oceny ślinianek i przewodów ślinowych w celu sprawdzenia ich drożności.
Objawy kserostomii
Dla pacjentów, u których zdiagnozowano kserostomię charakterystyczna jest zmiana wyglądu śluzówki jamy ustnej. Wcześniej wilgotna i lśniąca zostaje zastąpiona bladą, cienką i suchą błoną śluzową, co sprawia, że jest ona bardziej podatna na urazy, zapalenia i krwawienia. Dodatkowo charakterystyczny jest spękany, zaogniony język, na którym dochodzi do zaniku brodawek odpowiadających za czucie smaku oraz obecność cech zapalenia śluzówek jamy ustnej lub kącików ust. Zmiany te są niezwykle uciążliwe, ponieważ powodują uczucie pieczenia języka i warg oraz bólu związanego ze zwiększoną podatnością na powstawanie owrzodzeń błony śluzowej. Co więcej, pacjent traci zmysł smaku. Mogą również wystąpić objawy spoza obrębu jamy ustnej, takie jak suchość oczu, śluzówek nosa, suchość i drapanie w gardle, a u kobiet suchość pochwy. Pacjenci mają również problemy z żuciem, połykaniem i mówieniem. Kserostomia powoduje zwiększenie ryzyka wystąpienia próchnicy zębów, która objawia się ciemnymi plamami na zębach. Jest to wynikiem obniżenia pH śliny i wytwarzania kwasu przez bakterie próchnicotwórcze, a mianowicie np. Streptococcus mutans. Innym problemem, z którym zmagają się tacy pacjenci jest halitoza, czyli nieprzyjemny zapach oddechu. Ponadto prawidłowa równowaga flory jamy ustnej ulega zaburzeniu, co sprawia, że wszelkiego rodzaju patogeny w tym grzyby mają idealne środowisko do rozwoju. W wyniku tego pacjenci z kserostomią mają większą skłonność do infekcji jamy ustnej i przełyku.
Przyczyny kserostomii
Najczęstszą przyczyną kserostomii są skutki uboczne leków. Uczucie suchości w jamie ustnej wywołują między innymi leki antycholinergiczne, przeciwdepresyjne, rozkurczowe, przeciwparkinsonowskie, przeciwhistaminowe, opioidy oraz leki moczopędne. Dodatkowo kserostomię może wywołać radioterapia miejscowa w okolicach głowy i szyi, która stosowana jest do leczenia nowotworów w tych okolicach. Podobnie niektóre leki wykorzystywane w chemioterapii mogą spowodować uszkodzenie gruczołów ślinowych. Jest to dość duży problem u pacjentów onkologicznych. Kserostomia może być także objawem chorób ogólnoustrojowych, między innymi takich jak: nadczynność tarczycy, niewyrównana cukrzyca, w której dochodzi do dużej utraty płynów z moczem, kamica i stany zapalne ślinianek, niedobory witaminowe czy ostra niewydolność nerek. Co więcej przyczyną pojawienia się suchości w jamie ustnej mogą okazać się autoimmunologiczne zaburzenia ogólnoustrojowe np. reumatoidalne zapalenie stawów, toczeń rumieniowaty i twardzina układowa. Bardzo ciekawa jednostka chorobowa dla której kserostomia stanowi cechę charakterystyczną to zespół Sjogrena. Jest to przewlekła, autoimmunologiczna choroba układu odpornościowego, co oznacza, że układ immunologiczny omyłkowo atakuje zdrowe tkanki i komórki. W zespole Sjogrena dochodzi nie tylko do zmniejszenia produkcji śliny, ale również łez.
Zapamiętaj: Najczęstszą przyczyną kserostomii są skutki uboczne leków. Uczucie suchości w jamie ustnej wywołują między innymi leki antycholinergiczne, przeciwdepresyjne, rozkurczowe, przeciwparkinsonowskie, przeciwhistaminowe, opioidy oraz leki moczopędne.
Warto również zaznaczyć, że kserostomia jest częstą dolegliwością u starszych osób, prawdopodobnie zarówno ze względu na częstsze stosowanie leków u tych pacjentów jak i częstsze występowanie chorób współistniejących. Suchość jamy ustnej może również wynikać ze stanu ogólnego pacjenta — gorączki, odwodnienia, wyniszczenia czy oddychania przez otwarte usta. Istotne znaczenie ma również stan psychiczny chorego — w przypadku lęku, stresu i stanów depresyjnych może wystąpić zespół pieczenia jamy ustnej, którego elementem jest subiektywne uczucie suchości w jamie ustnej, bez zmian w badaniu fizykalnym. Ponadto, rzadko występującą przyczyną kserostomii są kamienie w przewodach gruczołowych, które mogą utrudniać lub blokować przepływ śliny.
Leczenie kserostomii
Głównym celem postępowania terapeutycznego jest złagodzenie objawów kserostomii. Jeśli jest to możliwe, należy leczyć przyczynę. Przykładowo gdy jej powodem jest zatkany nos przez co chory oddycha przez usta, w pierwszej kolejności powinniśmy skupić się na jego wyleczeniu poprzez podanie odpowiednich leków. Bardzo ważne jest również wyrównanie odwodnienia przez zwiększenie ilości spożywanych płynów. W przypadku, gdy kserostomia wywołana jest określonym lekiem, lekarz może zdecydować, o zastąpieniu go innym, który nie wywołuje takiego działania niepożądanego, oczywiście jeśli jest to możliwe. W przeciwnym przypadku przydatne mogą okazać się substytuty śliny. Ze względu na to, że nadmierna suchość w jamie ustnej przyczynia się do rozwoju próchnicy należy pamiętać o regularnej higienie jamy ustnej oraz częstszych wizytach u stomatologa. Wskazane jest używanie miękkich szczoteczek do oczyszczania języka i mycia zębów oraz specjalnych past do zębów zawierających fluor i łagodne środki przeciwbakteryjne.
W terapii kserostomii można również zastosować lek np. pilokarpinę, który pobudza gruczoły ślinowe do wydzielania śliny. Oczywiście terapia może nieść za sobą nowe działania niepożądane takie jak wzmożone wydzielanie potu, łez i soku żołądkowego. Wynikają one między innymi z tego, że pilokarpina stymuluje do wzmożonej pracy również inne gruczoły. U chorych, u których stwierdza się zdolność ślinianek do produkcji wydzieliny, np. w testach sialometrycznych, stosuje się leczenie polegające na ich stymulacji. Możemy to osiągnąć poprzez stosowanie np. bezcukrowych gum do żucia czy ssanie cukierków o intensywnym smaku.
Czy wiesz że: według badań przeprowadzonych w 2020 roku w Brazylii, aż 80 % pacjentów, którzy otrzymali radioterapię z powodu raka głowy i szyi skarży się na kserostomię?
Na rynku dostępnych jest również kilka substytutów śliny. Produkty te są dostępne w postaci pastylek do ssania, sprayów i żeli. Powinny one zawierać substancje naturalnego pochodzenia o właściwościach nawilżających i łagodzących dolegliwości, a także witaminy m.in. wit E i inne wspomagające regenerację błony śluzowej. Należy natomiast unikać dodatku cukru oraz sztucznych substancji. Ze względu na to, że pacjenci różnie tolerują sztuczną ślinę warto stosować jej różne rodzaje w celu wyboru najlepszego preparatu. Przykładowo forma żelu bardzo dobrze sprawdza się w nocy, ponieważ ma największą koncentrację składników nawilżających. Spray jest bardziej płynny i często stosowany jest przez pacjentów doraźnie. Niestety substytuty śliny nie są niezawodne, a ich czas działania jest ograniczony. U chorych poddanych radykalnym zabiegom chirurgicznym lub radioterapii z powodu nowotworów głowy i szyi szczególnie trudno leczyć kserostomię, ponieważ zniszczeniu ulega większość komórek wydzielniczych gruczołów ślinowych. Dlatego w tym przypadku substytuty śliny są jak najbardziej zalecane.
Dieta przy kserostomii
Pacjenci, którzy czują nadmierną suchość w jamie ustnej, często skarżą się na problemy z przeżuwaniem i połykaniem pokarmów oraz na osłabienie czucia smaku. Doprowadza to do tego, że zmniejszają ilość spożywanych pokarmów i płynów, co zwykle sprzyja wyniszczeniu i odwodnieniu organizmu, a w efekcie nasila suchość śluzówek. Osoby z kserostomią powinny unikać pokarmów wzmagających pragnienie takich jak soki owocowe oraz picia kawy, która ma działanie odwadniające. Dodatkowo nie jest wskazane jedzenie ostrych, gorących i drażniących potraw. Alkohol również wpływa niekorzystnie, zaostrzając objawy kserostomii.
Ze względu na starzenie się społeczeństwa, wiele osób cierpi na kilka chorób wymagających leczenia farmakologicznego. Niestety wielolekowość sprzyja kserostomii, co sprawia, że jest to coraz częstszy problem spotykany w gabinecie lekarskim. W celu osiągnięcia zadowalających efektów leczenia niezbędna jest edukacja chorego i jego rodziny, aby jak najlepiej pielęgnować jamę ustną i radzić sobie z jej suchością.