W każdej szkole można znaleźć dzieci, których zachowanie znacząco odbiega od przyjętych zasad. Może ono polegać na kradzieżach, notorycznym kłamaniu, wagarowaniu lub napadach złości. Takie zachowania bywają często postrzegane jako przejaw chuligaństwa lub buntu. Jeśli jednak utrzymują się kilka miesięcy należy określić je jako zaburzenie.
Co to są zaburzenia zachowania?
Dzieci i nastolatkowie nie zawsze zachowują się w sposób akceptowany społecznie. Napady gniewu, drobne kradzieże czy ucieczka z domu to niepokojące postępowanie, które jednak nie zawsze jest wystarczające do zdiagnozowania zaburzeń zachowania. Antyspołeczne działania muszą się bowiem wielokrotnie powtarzać i utrzymywać co najmniej sześć miesięcy. Poprzez zaburzenia zachowania można rozumieć zarówno skierowaną wobec kogoś agresję werbalną i fizyczną, jak i niszczenie cudzej własności, a nawet łamanie prawa.
Objawy zaburzeń zachowania
Zaburzenia zachowania to szeroka kategoria. Ich cechą charakterystyczną jest trudność w przestrzeganiu zasad moralnych i społecznych. Najczęściej można spotkać się z takimi objawami jak:
- częste bójki i kłótnie,
- przeklinanie i stosowanie wyzwisk,
- dewastacja otoczenia, niszczenie przedmiotów,
- napady złości i agresywne zachowania,
- częste wagarowanie i ucieczki z domu,
- brak posłuszeństwa i poszanowania autorytetów,
- notorycznie kłamanie,
- łamanie prawa np. kradzieże, włamania,
- okrucieństwo wobec ludzi i zwierząt,
- sięganie po alkohol i narkotyki,
- nadpobudliwość i impulsywność działania.
Przyczyny zaburzeń zachowania
Geneza zaburzeń zachowania jest złożona. Różne hipotezy i koncepcje zwracają uwagę na inne przyczyny.
- Hipoteza dysregulacji neurologicznej kładzie nacisk na brak biochemicznej równowagi między neurotransmiterami jak dopamina, serotonina i noradrenalina, które odpowiadają za procesy samokontroli.
- Hipoteza czynników biologicznych i genetycznych podkreśla rolę wrodzonych uwarunkowań, jak np. typ układu nerwowego czy siła i dynamika procesów pobudzenia i hamowania.
- Hipoteza psychofizjologiczna zwraca uwagę na zależności struktur mózgowych, a konkretnie zakłócone funkcjonowanie płatów skroniowych i części układu limbicznego.
- Hipoteza czynników psychologicznych i środowiskowych cieszy się największą popularnością. W powstawaniu zaburzeń zachowania zwraca się uwagę przede wszystkim na niestabilne środowisko rodzinne, gdzie mogą występować konflikty, problemy finansowe, przemoc domowa.
Zapamiętaj: Leczenie zaburzeń zachowania prowadzone jest w ujęciu systemowym, obejmuje więc środowisko, w którym dziecko się znajduje: szkołę i rodzinę
Zaburzenia zachowania ograniczone do środowiska rodzinnego
Zdarza się, że zaburzenia zachowania są ograniczone do środowiska rodzinnego. Oznacza to, że pojawiają się one jedynie w domu lub w odniesieniu do członków rodziny. Przykładowo, dziecko lub nastolatek może dokonywać kradzieży, niszczyć przedmioty znajdujące się w mieszkaniu czy stosować przemoc wobec bliskich. U podłoża tego typu zachowań leżą konflikty rodzinne, niestabilna sytuacja finansowa, niewydolność wychowawcza rodziców, wrogość między członkami rodziny. Dziecko nie czuje się w takim środowisku bezpiecznie, brakuje mu uwagi i bliskości ze strony opiekunów. Zdarza się, że sami rodzice zachowują się w sposób społecznie nieakceptowalny, a nawet stosują przemoc, dziecko zaś przejmuje wzorzec ich postępowania.
Zaburzenia zachowania a socjalizacja
Zaburzenia zachowania u dzieci występują często na tle grupy rówieśniczej. Wyróżnić można tu dwa typy. Pierwszy to zaburzenia z nieprawidłowym procesem socjalizacji. Oznacza to, że dziecko ma trudności w funkcjonowaniu w grupie rówieśniczej. Nie posiada ono przyjaciół, może być przez grupę odrzucone. Drugi typ, zaburzenia zachowania z prawidłowym procesem socjalizacji polega na tym, że uczeń jest dobrze zasymilowany z grupą rówieśników. Zdarza się, że ma ona charakter gangu, a jej członkowie zajmują się działalnością przestępczą – nie jest to jednak warunek do postawienia tego typu diagnozy. Dziecko odnajduje się w grupie, a jednocześnie zachowuje się agresywnie w środowisku pozarodzinnym, najczęściej w szkole.
Zaburzenia zachowania opozycyjno–buntownicze
Zaburzenia zachowania tego typu występują na ogół u młodszych dzieci. Ich główną cechą są buntownicze i nieposłuszne zachowania, a także niechęć wobec autorytetów. Dziecko może także zachowywać się prowokacyjnie, przeciwstawiać się ustalonym zasadom oraz przeżywać ataki złości i agresji. Nie obserwuje się jednak u niego czynów przestępczych czy zachowań, które przekraczają prawa innych osób.
Czy wiesz że: zaburzenia zachowania częściej diagnozowane są u chłopców?
Jak leczyć zaburzenia zachowania?
Leczenie zaburzeń zachowania prowadzone jest w ujęciu systemowym, obejmuje więc środowisko, w którym dziecko się znajduje: szkołę i rodzinę. To zresztą najbliższe otoczenia dziecka diagnozuje problem i zaczyna szukać rozwiązań. Najlepiej jest, jeśli rodzice współpracują ze szkołą, dzięki czemu uzyskać można pełny obraz sytuacji. Rekomendowana jest wizyta w najbliższej poradni psychologiczno-pedagogicznej, gdzie opiekunowie uzyskają opinię o uczuciu, a także zalecenia co do dalszych kroków postępowania. Leczenie wymaga współpracy z psychologiem dziecięcym, który udziela wsparcia, podpowiada jak reagować na zachowania dziecka, edukuje w zakresie metod wychowawczych. Może on zlecić indywidualny kontakt psychologa z dzieckiem. Istnieje także możliwość, że zostanie zarekomendowana psychoterapia rodzinna. W pracy z dzieckiem stosuje się techniki oparte o system wzmocnień, który polega na nagradzaniu go za wysiłki i pozytywne zachowania, a także trening umiejętności społecznych i kontrolowania emocji. W niektórych przypadkach wdrożone może zostać indywidualne nauczanie. Pomocna bywa farmakoterapia, której zadaniem jest obniżenie poziomu napięcia i rozdrażnienia u dziecka. Wymaga to jednak wizyty u lekarza psychiatry, który decyduje o wprowadzeniu tego typu leczenia.
Zaobserwowane u dziecka zaburzenia zachowania powinny być dla jego środowiska alarmujące. Zwiększają one ryzyko wystąpienia w przyszłości problemów z prawem czy utrudnionego funkcjonowania społecznego. Skuteczne leczenie powinno stawiać sobie za cel pozyskanie zaufania dziecka, a także zbudowania z nim więzi.