Czasami u niektórych osób, w szczególności u dzieci, zauważyć można powtarzalne i rytmiczne ruchy. Tzw. stereotypie ruchowe mogą mieć różną formę. Zaliczyć do nich można zarówno chodzenie na palcach, otwieranie buzi, jak i uderzanie głową w ścianę czy machanie rękami. Ruchy te są mimowolne i powtarzalne. Nie mają one widocznego celu i funkcji. Skąd więc się biorą i jak je leczyć?
Co to są stereotypie ruchowe?
Mimowolne i powtarzalne ruchy, które posiadają określony wzorzec definiuje się jako stereotypie ruchowe. Są one skoordynowane i rytmiczne. Ich cechą charakterystyczną jest także to, że można je przerwać. Pomaga w tym bodziec czuciowy jak np. dotyk lub odwrócenie uwagi danej osoby. Stereotypie ruchowe mają różną formę, można je podzielić na pierwotne i wtórne, a także proste i złożone. Mogą one polegać na kołysaniu ciała, pstrykaniu palcami czy nadmiernym mruganiu. Czasem mają one charakter autodestrukcyjny. Przykładowo, osoba może uderzać głową w ścianę lub wyrywać włosy z głowy. Co ciekawe, stereotypie ruchowe nie zawsze są objawem chorobowym. Trwają od kilku sekund do kilku minut.
Objawy stereotypii ruchowych
Stereotypie ruchowe mogą przybierać najróżniejszą formę. Przykładami ruchów prostych są ssanie kciuka, zaciskanie zębów, obgryzanie paznokci, nadmierne mruganie, zwijanie włosów, podskakiwanie nogi. Wśród ruchów złożonych wymienić można otwieranie ust, trzęsienie ramionami, machanie rękami czy falowanie palcami przed oczami. Często wydają się one być bezużyteczne, choć niektóre stereotypie mogą prowadzić do uszkodzenia ciała jak uporczywe drapanie czy uderzanie głową o twardą powierzchnię. Ruchy te można przerwać na skutek zewnętrznych bodźców np. komendy głosowej lub poprzez wykonanie określonego gestu.
Przyczyny stereotypii ruchowych
Przyczyny stereotypii nie zostały dokładnie określone, choć wiadomo, że nie zawsze jest nimi proces chorobowy. Szacuje się, że pojawiają się one u około 20% prawidłowo rozwijających się dzieci, co jest najczęściej wynikiem stresu, napięcia czy dużej ekscytacji. Stereotypie mogą więc wiązać się z przyjemnymi odczuciami, być formą wyrażania uczuć lub sposobem na nudę. Na ogół występują okresowo i nie zaburzają codziennego funkcjonowania. Nazywa się je stereotypiami pierwotnymi.
Czy wiesz że: stereotypie ruchowe częściej występują u chłopców?
Utrzymujące się stereotypie ruchowe (rozumiane jako wtórne) świadczyć mogą o zaburzeniach rozwoju psychoruchowego, bywają wynikiem uwarunkowań genetycznych. Występują one u osób niepełnosprawnych umysłowo, pacjentów z deficytami zmysłów (np. ślepota) lub w stanie deprywacji sensorycznej (kiedy to zredukowane są dopływające do zmysłów bodźce), otępieniem czołowo-skroniowym, chorobą Alzheimera czy Parkinsona. Są także typowe dla spektrum zaburzeń autystycznych. Czasem mogą wynikać z zapalenia mózgu, guzów i urazów. Bywają spowodowane stosowaniem leków czy substancji psychoaktywnych, np. kokainy.
Leczenie stereotypii ruchowych
W przypadku zauważenia u dziecka stereotypii ruchowych o pierwotnym charakterze stosuje się obserwację i okresową kontrolę. Ruchy te najczęściej ustępują samoczynnie. Czasem zaburzają one jednak funkcjonowanie szkolne i społeczne ucznia. Zaleca się wtedy terapię zmiany nawyków. Leczenie w przypadku stereotypii wtórnych jest bardziej skomplikowane. Bardzo ważna jest dokładna diagnostyka, która pozwoli wyznaczyć kierunki działań terapeutycznych. Choć nie istnieje jeden określony lek, który ograniczałby stereotypie, czasem sięga się po farmakoterapię. Przykładowo, osoby z autyzmem stosować mogą klomipraminę, risperidon lub fluoksetynę, co daje częściową redukcję objawów. Często wdrażane są różne techniki terapeutyczne, akcentujące pozytywne wzmocnienia i minimalizujące negatywne skutki określonych ruchów. Są także przypadki, kiedy leczenie nie jest podejmowane – stereotypie nie zawsze zakłócają codzienne życie, można je więc po prostu zaakceptować.
Stereotypie ruchowe a autyzm
Szacuje się, że aż 88% osób z diagnozą zaburzenia ze spektrum autyzmu przejawia stereotypie ruchowe. Często mają one charakter autodestrukcyjny, co wiąże się z trudnością w regulowaniu swoich emocji. Różnego typu powtarzalne ruchy jak klaskanie, kołysanie się czy chodzenie w kółko mogą mieć formę rytuałów, dzięki którym osoba z autyzmem czuje się po prostu bezpieczniej. Wiąże się to z charakterystyczną cechą autyzmu, czyli sztywnością wzorców zachowań. Stereotypie ruchowe są więc sposobem na zachowanie niezmienności sytuacji oraz przewidywanego rytmu zmian. Służą także autostymulacji, czyli dostarczaniu sobie dodatkowych bodźców sensorycznych (zmysłowych).
Zapamiętaj: Szacuje się, że aż 88% osób z diagnozą zaburzenia ze spektrum autyzmu przejawia stereotypie ruchowe.
Istnieje szereg ruchów i gestów, które można zakwalifikować jako stereotypie ruchowe, o ile są powtarzalne i występują według określonego wzorca. Na ogół obserwuje się je we wczesnym dzieciństwie. Nie zawsze wymagają leczenia. Mogą albo ustąpić samoczynnie albo nie stanowić dużego problemu i nie przeszkadzać w życiu codziennym. Każdy przypadek musi być jednak rozpatrywany indywidualnie.