Jest jednym z najważniejszych czynników ryzyka przedwczesnych zgonów na całym świecie – nadciśnienie tętnicze (NT), bo o nim mowa, to bardzo niebezpieczne zjawisko, które bez względu na przynależność do grupy etnicznej, płeć czy wiek może dotyczyć każdego człowieka. Jest silnie związane ze zwiększoną zapadalnością na choroby układu krążenia, np. udar czy zawał mięśnia sercowego, ale także na choroby nerek. Badania ogólnopolskie, takie jak np. badanie NATPOL 2011 wykazały w ciągu ostatnich dwóch dekad wzrost zapadalności na nadciśnienie tętnicze; szacuje się, że NT dotyczy co 3 osoby dorosłej w Polsce. Jest to duży problem, któremu można zapobiegać – w jaki sposób?
Co to jest nadciśnienie tętnicze?
Nadciśnienie tętnicze to wartość ciśnienia przekraczająca obowiązujące normy w naczyniach tętniczych dużego obiegu układu krążenia. Obecnie Polskie Towarzystwo Nadciśnienia Tętniczego zaleca postawienie takiej diagnozy w przypadku, kiedy wartość 2 pomiarów dokonanych w trakcie przynajmniej 2 wizyt u lekarza przekracza 140/90 mmHg. Wizyty te powinien rozdzielać okres kilku miesięcy. Wyjątkiem jest sytuacja, kiedy wartości są wyjątkowo wysokie, wtedy dopuszczalne jest postawienie diagnozy na podstawie pomiarów, które dzieliło kilka tygodni lub dni. Powszechnie znana wartość ciśnienia tętniczego (BP) uważana za górną granicę normy, 120/80 mmHg, jest tak naprawdę wartością optymalną i nie stanowi granicy, powyżej której lekarz zdiagnozuje u nas nadciśnienie tętnicze.
Jakie jest prawidłowe ciśnienie krwi?
Tak jak w przypadku innych jednostek chorobowych również w odniesieniu do HT wiele czynników może modyfikować kryteria rozpoznania. Jednym z nich jest wiek.
Prawidłowe ciśnienie tętnicze u dorosłego człowieka mieści się w zakresie 120–129 mmHg (ciśnienie skurczowe, czyli SBP systolic blood pressure) i/lub 80–84 mmHg (ciśnienie rozkurczowe, czyli DBP diastolic blood pressure).
Aby zdiagnozować i określić rodzaj występującego nadciśnienia tętniczego podstawą jest prawidłowo przeprowadzony pomiar ciśnienia tętniczego z użyciem ciśnieniomierza. Na tej podstawie można zdiagnozować występowanie NT w następujących przypadkach:
- uśredniony wynik pomiaru ciśnienia tętniczego otrzymany co najmniej na dwóch różnych wizytach lekarskich jest równy lub przekracza wartości 140 mmHg SBP (wartość ciśnienia skurczowego) i/lub 90 mmHg DBP (wartość ciśnienia rozkurczowego);
- uśredniony wynik pomiaru otrzymany z dwóch pomiarów na jednej wizycie lekarskiej jest równy lub przekracza wartości 180 mmHg SBP i/lub 110 mmHg DBP wykluczając inne czynniki, które mogą wpływać na wysokie ciśnienie np. ból, stres, czy też tzw. syndrom białego fartucha;
- na podstawie dostarczonych przez pacjenta danych i dokumentacji dotyczącej pomiarów ciśnienia tętniczego.
Poniżej przedstawiona została tabela na podstawie, której można sklasyfikować rodzaj nadciśnienia tętniczego.
Tabela nr 1 Prawidłowe ciśnienie krwi
| Ciśnienie skurczowe [mm Hg] | Ciśnienie rozkurczowe [mm Hg] | |
| Ciśnienie optymalne | < 120 | < 80 |
| Ciśnienie prawidłowe | 120–129 | 80–84 |
| Ciśnienie wysokie prawidłowe | 130–139 | 85–89 |
| Nadciśnienie stopień 1 | 140–159 | 90–99 |
| Nadciśnienie stopień 2 | 160–179 | 100–109 |
| Nadciśnienie stopień 3 | ≥ 180 | ≥ 110 |
| Nadciśnienie izolowane skurczowe | ≥ 140 | < 90 |
W jaki sposób mierzyć ciśnienie?
Aby wynik pomiaru ciśnienia tętniczego był wiarygodny należy wykonać minimum 2 pomiary. Odstęp pomiędzy nimi powinien wynosić co najmniej minutę. Należy pamiętać, aby przed założeniem mankietu przebywać w pozycji siedzącej około 5 minut. Kluczową rolę odgrywa regularna samokontrola. Warto prowadzić dzienniczek pomiarów, który ułatwi lekarzowi ocenę naszego stanu podczas wizyty.
Przyczyny nadciśnienia tętniczego
Przyczyny wysokiego ciśnienia można podzielić na pierwotne i wtórne. Pierwotne nadciśnienie tętnicze występuje częściej (nawet o ok. 90% przypadków NT) i jest spowodowane przede wszystkim złym stylem życia. Czynniki ryzyka związane są z nieprawidłową dietą, małą aktywnością fizyczną oraz paleniem tytoniu.
Istotnym składnikiem diety sprzyjającej nadciśnieniu tętniczemu jest nadmierne spożycie soli (sodu). Jednak warto wspomnieć, że nie wszystkim osobom borykającym się z tym problemem pomoże redukcja soli w diecie. Ludzie dzielą się bowiem na osoby tzw. sodo-wrażliwe oraz sodo-niewrażliwe. Z obserwacji wynika, że osoby z NT są w ok. 30–50% sodo-wrażliwe i w tych przypadkach ograniczenie sodu z pewnością okaże się pomocne. Mechanizm sodo-wrażliwości nie został dokładnie poznany, wiadomo, że jest to cecha uwarunkowana genetycznie. Należy jednak pamiętać, że bardzo wysokie spożywanie soli może także wpływać na nadciśnienie u osób sodo-niewrażliwych.
Czy wiesz że: na nadciśnienie tętnicze choruje ponad 30% dorosłych Polaków?
Kolejnymi czynnikami ryzyka są dieta wysokotłuszczowa oraz występująca otyłość. Sposób żywienia oparty na wysokiej zawartości tłuszczu wpływa na występowanie nadciśnienia w sposób pośredni. Dieta zawierająca w dużej mierze tłuszcze pochodzenia zwierzęcego wpływa na zaburzanie profilu lipidowego, zwiększoną krzepliwość krwi i powstawanie otyłości. Są to dodatkowe czynniki, które występując przy NT drastycznie zwiększają ryzyko chorób sercowo-naczyniowych i ostatecznie mogą prowadzić do udaru. Z kolei otyłość sprzyja występowaniu nadciśnienia na wiele sposobów; na skutek zaburzonego metabolizmu i gospodarki hormonalnej powstających w wyniku otyłości dochodzi do takich zjawisk jak np. insulinooporność.
Insulinooporność, a co za tym stoi – wzrost stężenia insuliny we krwi, sprzyja wzmożonej retencji sodu w nerkach, a także wpływa na pobudzenie układu współczulnego. Dodatkowo pobudzony zostaje aldosteron, który jest hormonem zatrzymującym wodę i sód w organizmie. Czasami w wyniku otyłości dochodzi także do dysfunkcji i przerostu serca. Wszystko to wpływa na podniesienie ciśnienia tętniczego.
Bardzo ważnym aspektem jest palenie tytoniu i niska aktywność fizyczna. W wyniku palenia tytoniu w organizmie dochodzi do pobudzenia układu współczulno-nadnerczowego i w związku z tym pojawia się przyspieszenie akcji serca i wzrost ciśnienia tętniczego. Dodatkowo palenie tytoniu może zmniejszać skuteczność działania beta-blokerów (leków stosowanych w terapii nadciśnienia tętniczego). U osoby palącej z występującym dodatkowo nadciśnieniem tętniczym ryzyko zgonu z powodu zawału lub udaru wzrasta nawet 3–5 krotnie. Jeśli chodzi o niską aktywność fizyczną, głównym aspektem jest to, że bardzo często dochodzi do rozwoju nadwagi i otyłości, co sprzyja jak wcześniej wspomniano rozwojowi nadciśnienia tętniczego.
Poza najczęstszym nadciśnieniem pierwotnym można jeszcze wyróżnić tzw. nadciśnienie wtórne, które dotyczy 5–10% pacjentów. Tego rodzaju nadciśnienie jest objawem innej jednostki chorobowej. Nadciśnienie tętnicze wtórne może występować w przypadku schorzeń takich jak np. nadczynność przytarczyc, choroby tarczycy, akromegalia, zwężenie tętnicy nerkowej, zespół Cushinga, bezdech nocny, hiperaldosteronizm pierwotny.
Zapamiętaj: Najczęstsze objawy nadciśnienia tętniczego to bóle i zawroty głowy, krwawienie z nosa, bezsenność oraz szybkie męczenie się.
Objawy nadciśnienia tętniczego
Zwykle o nadciśnieniu pacjent dowiaduje się przypadkiem podczas kontrolnej wizyty u swojego lekarza rodzinnego. Dzieje się tak, ponieważ w większości przypadków, szczególnie jeżeli wartości ciśnienia nie są bardzo wysokie, choroba nie daje żadnych objawów lub ich nasilenie jest minimalne. Pierwsze dolegliwości, na które uskarża się nadciśnieniowiec to bóle głowy (najczęściej dotyczą one okolicy potylicznej, czyli tyłu głowy), zaburzenia snu oraz pogarszająca się tolerancja wysiłku. Chory zauważa, że męczy się zdecydowanie szybciej niż dawniej. Przy bardzo wysokich wartościach BP lub w przypadku szczupłych osób, dostrzegalne może być tętnienie dołów nadobojczykowych i tętnic szyjnych. Jeśli choroba nie trwa zbyt długo, zazwyczaj wysokie ciśnienie nie spowodowało jeszcze uszkodzenia narządów. Z czasem jednak do objawów dołączają bóle wieńcowe oraz duszność wysiłkowa i spoczynkowa związane z przerostem lewej komory serca, rozwojem miażdżycy oraz niewydolnością krążenia. Towarzyszyć im mogą zawroty głowy oraz szumy uszne wynikające z zaburzeń przepływu mózgowego. Zmiany w naczyniach siatkówki oka, tzw. retinopatia nadciśnieniowa, objawią się z kolei pod postacią zaburzeń widzenia. Jeżeli uszkodzone zostaną naczynia nerkowe, w badaniu ogólnym moczu może pojawić się podwyższone stężenie albumin, czyli jednej z frakcji białek.
Skutki nadciśnienia tętniczego
Nieleczone nadciśnienie tętnicze jest bardzo niebezpieczne. Często nie daje specyficznych objawów – można powiedzieć, że jest to „cichy zabójca”, zwłaszcza wtedy, gdy nie prowadzimy regularnych pomiarów ciśnienia krwi w celu wczesnego wykrycia NT. Przede wszystkim nieleczone nadciśnienie prowadzi do chorób serca, nerek, a także oczu. Nadciśnienie przyspiesza rozwój miażdżycy poprzez powstające w jego wyniku twardnienie tętnic, jednocześnie zwiększone jest ryzyko zawału serca. Na skutek nagłych skoków ciśnienia może dojść do pęknięcia naczynia w mózgu lub oderwania skrzepu, który może zablokować tętnice, w wyniku czego następuje udar. Podobnie może dojść do uszkodzenia tętniczek nerkowych – niewydolności nerek a co za tym idzie zatrucia organizmu. Tworzące się zakrzepy mogą pojawiać się w naczyniach gałki ocznej prowadząc do uszkodzenia narządu wzroku.
Jak zapobiegać nadciśnieniu?
Prewencja pierwotna nadciśnienia tętniczego jest niezwykle istotna, bowiem pozwala częściowo uniknąć rozwoju NT. Podstawą jest zmiana stylu życia, z dużym naciskiem na odpowiednio zmodyfikowaną dietę, ale także zaprzestanie palenia tytoniu i rozwój aktywności fizycznej.
Jednym ze sposobów w strategii żywieniowej zapobiegania nadciśnieniu tętniczego jest normalizacja masy ciała. Osoby z nadwagą i otyłością powinny stosować dietę redukcyjną, opartą na dużej ilości świeżych warzyw i owoców, korzystne jest ograniczenie ilości spożywanych węglowodanów, a także tłuszczu, zwłaszcza pochodzenia zwierzęcego oraz alkoholu. Redukcja masy ciała o 10 kg powoduje spadek ciśnienia tętniczego skurczowego o średnio 5–20 mmHg. Ograniczenie spożywania soli do ok. 5g/ dzień pozwala obniżyć ciśnienie przeciętnie o 2–8 mmHg. Z tego względu należy wykluczyć z diety produkty z wysoką jej zawartością. Do takich produktów należą wyroby wędliniarskie np. kiełbasy, wędliny, konserwy, wyroby wędzone, solone śledzie, chipsy, paluszki solone, a także produkty kiszone. Źródłem sodu są także produkty z dodatkiem proszku do pieczenia lub sody oczyszczonej.
Ważną rolę w zapobieganiu NT pełni też potas. Dieta obfitująca w warzywa, owoce, ziarna zbóż, nasiona roślin strączkowych pozwoli na optymalną ilość dostarczanego potasu. Uważa się, że zbyt mała podaż potasu z dietą w równym stopniu wpływa na nadciśnienie tętnicze jak nadmiar sodu.
W żywieniu warto zwrócić uwagę także na dostateczną podaż wapnia i magnezu. Chociaż nie wykazano bezpośredniego wpływu na rozwój nadciśnienia tętniczego tych pierwiastków, niektóre badania sugerują, że u osób ze stwierdzonym NT występują niedobory tych składników,
Aktywność fizyczna pełni ważną rolę w prewencji nadciśnienia tętniczego. Odpowiednio dobrany rodzaj wysiłku fizycznego pozwala na obniżenie wartości ciśnienia o ok. 4–9 mmHg. Dodatkowo aktywność fizyczna pomaga w redukcji masy ciała i poprawia ogólną wydolność organizmu.
Leczenie nadciśnienia tętniczego
Zanim lekarz zaleci nam farmakoterapię, prawdopodobnie zasugeruje zmianę stylu życia. Warto, aby chory ze swojej codziennej diety wykluczył sól, kawę oraz alkohol. Kawa zdecydowanie słabiej wpływa na osoby pijące ją regularnie. Dla nich rozsądna dzienna dawka kofeiny zawarta będzie w 6 filiżankach napoju. Jeśli nie jesteśmy typowymi kawoszami, nawet 1 filiżanka może nieznacznie podnieść nasze ciśnienie. Zalecana dzienna ilość alkoholu w przeliczeniu na czysty etanol, której przyjmowania nie należy przekraczać, to 20–30 g dla mężczyzn i 10–20 g dla kobiet. Panowie mogą więc pozwolić sobie na 500–750 ml piwa, 200–300 ml wina lub 2 kieliszki wódki dziennie. Panie natomiast powinny ograniczyć się do 1 kieliszka. Pozytywnie na obniżenie wartości ciśnienia tętniczego wpływa także umiarkowany wysiłek fizyczny, a u osób otyłych redukcja masy ciała.
W leczeniu farmakologicznym powszechnie stosuje się 5 podstawowych grup leków, z których każda przeznaczona jest dla innych chorych. Celem leczenia dla zdecydowanej większości pacjentów pozostaje redukcja BP do < 140/90 mmHg. Przyjmowanie jednego leku umożliwia obniżenie wartości ciśnienia o maksymalnie 20/10 mmHg. Monoterapia sprawdza się więc jedynie u chorych z nadciśnieniem 1. stopnia. Jeśli wartość pomiaru wykazuje BP > 160/100 mmHg, zaleca się łączenie 2, jednak nie więcej niż 3 leków hipotensyjnych.
Grupy leków hipotensyjnych (Leki obniżające ciśnienie):
- Leki beta-adrenolityczne – preferowane w przypadku osób młodych, pacjentów z tachykardią (zbyt wysoką czynnością serca), jaskrą, dławicą piersiową, hiperkinetycznym krążeniem objawowym oraz przy niewydolności serca lub po zawale. Działanie hipotensyjne następuje po kilku godzinach od zażycia leku, natomiast skuteczność terapii widoczna jest po kilku tygodniach
- Antagoniści wapnia – stanowią dobrą opcję dla osób starszych, z chorobami układu oddechowego np. astmą lub POCHP, czy przy izolowanym nadciśnieniu skurczowym. Ze względu na ich neutralność metaboliczną bez obaw zażywać mogą je pacjenci z miażdżycą. Dodatkową korzyścią ze stosowania antagonistów wapnia jest profilaktyka pierwotnych udarów.
- Inhibitory konwertazy angiotensyny (ACEI) – są to leki stosowane najczęściej, ponieważ profil pacjentów, którym mogą być zalecone, jest bardzo szeroki. W przypadku wysokiego ryzyka sercowo-naczyniowego, towarzyszącej choroby niedokrwiennej serca, niewydolności serca lub nerek, zaburzeń metabolicznych czy cukrzycy śmiało możemy sięgnąć po ACEI. Ich korzystne działanie wśród wyżej wymienionych pacjentów wysokiego ryzyka sercowo-naczyniowego wynika z prewencji powikłań sercowych. Leki te są bezwzględnie przeciwwskazane w ciąży.
- Blokery receptora angiotensynogenowego (ARB- sartany) – wybierze lekarz dla pacjentów z przerostem lewej komory serca, zaburzeniami czynności nerek lub po przebytym udarze mózgu. Wśród tej ostatniej grupy działanie ARB będzie wyjątkowo korzystne, gdyż regularne ich zażywanie zmniejszy ryzyko kolejnego udaru. ARB zastosujemy też u pacjentów ze wskazaniami do stosowania ACEI (patrz pkt. 3), którzy nie tolerują zapisanych im pierwotnie leków.
- Diuretyki (leki moczopędne) – wśród których wyróżniamy trzy podgrupy, ale tylko jedna z nich jest powszechnie zalecana pacjentom, czyli leki tiazydowe/ tiazydopodobne. Stosuje się je przede wszystkim u osób starszych z izolowanym nadciśnieniem skurczowym.
Wysokie ciśnienie rozkurczowe a stres
Stres może być jednym z czynników przyczyniających się do rozwoju nadciśnienia tętniczego. Koncepcja stresu jako czynnika biorącego udział w patogenezie dzieli się na biologiczną i psychologiczną.
Biologiczna koncepcja stresu w roli nadciśnienia tętniczego polega m.in. na oddziaływaniu hormonów wydzielanych przez organizm pod wpływem stresu. Do tzw. hormonów stresowych zalicza się adrenalinę i noradrenalinę. Wydzielanie tych hormonów może być związane z typem osobowości człowieka. Wykazano, że osoby z cechami osobowości typu A (osoby z silną skłonnością do rywalizacji) mają wyższy poziom wcześniej wspomnianych hormonów niż osoby z osobowością typu B (osoby spokojne, opanowane, z małymi skłonnościami do rywalizacji).
Ponadto występowanie stresu pobudza układ współczulny, czego skutkiem jest przyspieszona akcja serca, przyspieszony oddech a także wzrost ciśnienia tętniczego. Częste skoki ciśnienia mogą wpływać na przerost i przebudowę ścian naczyń krwionośnych i tym samym prowadzić do utrwalenia nadciśnienia. W rozumieniu psychologicznym stres jest stanem emocjonalno-poznawczym, charakteryzującym się dużą dynamiką. Na skutek dużej chwiejności tej równowagi, organizm może reagować przewlekłym występowaniem m.in. nadciśnienia tętniczego.
Nadciśnienie tętnicze często przyczynia się do rozwoju poważniejszych chorób np. chorób serca, udarów, czy też chorób nerek. Może być także objawem występujących już chorób, dlatego tak istotne jest odpowiednie kontrolowanie ciśnienia tętniczego krwi. Często nadciśnienie tętnicze nie daje wyraźnych i specyficznych objawów, przez co może być określane mianem „cichego zabójcy”. Odpowiednia prewencja obejmująca przede wszystkim zmianę stylu życia, czyli modyfikację diety, aktywność fizyczną i zaprzestanie nałogu palenia tytoniu często może nas skutecznie ochronić przed poważnymi problemami zdrowotnymi a nawet przedwczesną śmiercią.