Pierwsze dziesięć lat życia dziecka to okres nie tylko jego intensywnego rozwoju fizycznego, ale również psychicznego. To, jak będzie on przebiegał, będzie miało duży wpływ na osobowość dziecka, jego sposób przeżywania świata i strategie radzenia sobie z trudnymi oraz stresującymi sytuacjami w dorosłym życiu. Jak wygląda rozwój psychiczny dziecka od 0 do 10 lat?
Co wpływa na rozwój psychiczny dziecka?
Na rozwój psychiczny dziecka oddziałuje wiele czynników. Duże znaczenie ma sam okres ciąży i przebieg porodu. Wszelkie komplikacje i urazy, a nawet doznawany przez matkę stres, mają wpływ na rozwój dziecka w okresie prenatalnym, w tym także na jego układ nerwowy. Znaczącą rolę odgrywają czynniki genetyczne, które w dużym stopniu warunkują temperament dziecka, mogą być także przyczyną opóźnień rozwojowych. Mówiąc o rozwoju psychicznym dziecka, trzeba uwzględnić także aspekty środowiskowe. Należy do nich rodzina, w jakiej dziecko przyszło na świat: czy rodzice są razem, czy mają inne dzieci, czy rodzina jest wielopokoleniowa czy może nuklearna (mała). Znaczenie ma także to, jak rodzice i bliscy reagują na potrzeby dziecka. Zjawisko przemocy, stresujące wydarzenie mające wpływ na system rodzinny (np. rozwód rodziców, śmierć kogoś bliskiego) czy inne problemy będą odbijać się na psychice dziecka i skutkować lękiem, zagubieniem oraz bezradnością. Myśląc o czynnikach środowiskowych należy również uwzględnić specyfikę miejsc, w których przebywa dziecko (np. świetlica, przedszkole, szkoła), normy i zasady panujące w danym środowisku czy wreszcie kwestie kulturowe.
Rozwój psychiczny niemowlaka
Pierwsze miesiące życia niemowlęcia to okres intensywnego wzrostu fizycznego. To także czas, kiedy dojrzewa układ nerwowy oraz tworzy się tzw. “relacja z obiektem”, czyli więź z matką lub inną ważną osobą, która opiekuje się niemowlakiem. Na tym etapie bardzo ważne jest, by adekwatnie reagować na potrzeby dziecka. Duże znaczenie ma bliskość fizyczna, przytulanie i mówienie do niemowlaka. Dziecko zaczyna wchodzić w kontakt z osobą dorosłą już w pierwszych tygodniach życia. Około 3 miesiąca jest ono w stanie reagować na uśmiech opiekuna, a jego mimika staje się bogatsza. Z kolei w okolicach szóstego miesiąca niemowlę zaczyna odczuwać lęk przed obcymi i jest wobec nich nieufne. Pod koniec pierwszego roku życia, dziecko w trakcie nieobecności mamy zaczyna się niespokojnie zachowywać, co jest związane z lękiem separacyjnym. Przez cały okres niemowlęcia można obserwować rozwój ekspresji emocjonalnej dziecka. Na tym etapie kluczowa jest interakcja z rodzicem, który reagując na potrzeby i uczucia dziecka, pomoże stworzyć mu ufną postawę wobec świata.
Rozwój psychiczny dziecka w wieku przedszkolnym
W trzecim roku życia dziecko ma już świadomość, że jest autonomiczną jednostką i zaczyna wyrażać swoje zdanie. Pamięta ono twarze i imiona członków rodziny oraz kolegów i koleżanek z podwórka lub żłobka. Potrafi także myśleć analityczne i klasyfikować przedmioty. Dziecko staje się coraz bardziej twórcze, ciekawią go czynności wykonywane przez inne osoby, chętnie podejmuje się prostych prac manualnych.
Czy wiesz że: yślenie o dziecięcym umyśle zrewolucjonizowały badania i obserwacje szwajcarskiego psychologa Jeana Piageta?
Na etapie przedszkolnym zmysły dziecka wyostrzają się, dlatego jeszcze chętniej podejmuje się ono różnych aktywności jak rysowanie, budowanie, konstruowanie, lepienie, tańczenie itd. Rosną także jego zdolności poznawcze i intelektualne – widać to zwłaszcza w zakresie języka. Przedszkolak chętnie wchodzi w różnego typu interakcje, a większy zasób słów pozwala mu lepiej wyrazić to, co czuje. Przedszkolak zyskuje zdolność abstrakcyjnego myślenia, śmieszą go żarty i zabawne sytuacje. Potrafi wyrażać radość, zazdrość, lęk, złość czy tęsknotę. Kontrolę nad emocjami zaczyna jednak uzyskiwać stopniowo, wypracowując ją pod koniec okresu przedszkolnego.
Dziecko na tym etapie ma trudność w rozróżnianiu fikcji od rzeczywistości, dlatego ważny jest dobór odpowiednich do jego wieku treści (bajek, książek, gier). Cechą charakterystyczną tego okresu jest egocentryzm – przedszkolak nie potrafi jeszcze przyjmować perspektywy innych osób. Wciąż dominuje także myślenie konkretami. W wieku 5-6 lat dziecko coraz lepiej zapamiętuje i analizuje informacje, jest także gotowe, by rozpocząć naukę czytania i pisania.
Rozwój psychiczny dziecka od 6 do 10 lat
Na etapie wczesnoszkolnym, dziecko wchodzi w nowy, przejściowy okres – między dzieciństwem, a dojrzewaniem płciowym. Nadal rozwija się ono motorycznie i poznawczo. Głównym obowiązkiem dziecka w tym okresie jest uczęszczanie do szkoły, dzięki czemu zaczyna ono rozwijać tożsamość ucznia i widzieć siebie w kontekście grupy. Staje się ono także bardziej niezależne od rodziców. Intensywnie postępuje proces socjalizacji, a także internalizacji norm i zasad. Dziecko, pod wpływem dużej ilości lekcji i nowych treści do przyswojenia, ćwiczy koncentrację i rozwija zdolności pamięciowe. Doskonali ono także umiejętność obserwacji, która wciąż ma charakter mimowolny – nauczyciele skupiają się jednak na tym, by uczyć swoich wychowanków bardziej ustrukturyzowanego odbioru rzeczywistości. Uczeń w tym okresie pogłębia zdolność dokonywania analizy i syntezy, rośnie także jego spostrzegawczość.
Mowa dziecka staje się bogatsza, a zdania – bardziej złożone, dzięki czemu interakcje ze światem są bardziej rozbudowane. Dziecko ma także możliwość czytania książek i rozumienia bardziej skomplikowanych treści. Okres wczesnoszkolny to także etap nawiązywania pierwszych przyjaźni, wyraźna jest grupowa segregacja płciowa. Uczeń ma świadomość różnych punktów widzenia, potrafi także lepiej panować nad swoimi emocjami.
Przyczyny zaburzeń rozwoju dziecka
Dzieciństwo nie jest beztroskim okresem. Już od początku życia, dziecko boryka się z frustracją (wynikającą z niezaspokojonych potrzeb) i lękiem (np. przed opuszczeniem, ciemnością, duchami). Dzięki wspierającemu środowisku, może jednak nabierać odporności psychicznej i uczyć się oswajać własne emocje. Niestety, istnieje wiele czynników, które mogą negatywnie wpływać na rozwój psychiczny dziecka. Są nimi nieodpowiednia opieka rodzicielska, błędy wychowawcze, problemy rodzinne, które zwiększają u malucha postawę lękową, doświadczenie traumy, przemocy lub zaniedbań (zarówno fizycznych, jak i emocjonalnych). Duże znaczenie mają takie czynniki biologiczne jak chociażby wrażliwość układu nerwowego. Przyczyną zaburzeń mogą być także choroby genetyczne, urazy głowy, problemy w trakcie porodu czy nieprawidłowości neuroanatomiczne mózgu.
Leczenie zaburzeń rozwoju dziecka
Zaburzenia rozwoju psychicznego dziecka to szeroka kategoria – program leczenia zawsze powiązany jest ściśle z postawioną diagnozą. Jeśli problemy dziecka mają podłoże emocjonalne, zalecane są wizyty u psychologa dziecięcego. Bardzo ważna jest także współpraca rodziców ze specjalistą, na problem trzeba bowiem patrzeć w szerokim kontekście, a tło rodzinne ma często kluczowe znaczenie. Z kolei choroby o biologicznym podłożu będą wymagać leczenia farmakologicznego, które łączy się na ogół z metodami terapeutycznymi i wspierającymi (np. zajęcia z integracji sensorycznej). W leczeniu zaburzeń rozwoju dużą rolę odgrywa środowisko, a więc szkoła i otoczenie dziecka, jego reakcje na problemy dziecka i świadomość w zakresie rozwoju dziecięcej psychiki.
Zapamiętaj: Pierwsze miesiące życia niemowlęcia to okres intensywnego wzrostu fizycznego. To także czas, kiedy dojrzewa układ nerwowy oraz tworzy się tzw. “relacja z obiektem”, czyli więź z matką lub inną ważną osobą, która opiekuje się niemowlakiem.
Rozwój psychiczny dziecka w pierwszego dnia życia do ukończenia 10 lat jest intensywny i przebiega na wielu płaszczyznach. Zawsze występują jednak czynniki, które mogą ten proces utrudniać – mają one charakter biologiczny lub środowiskowy. Im wcześniej dziecko otrzyma odpowiednie wsparcie, tym łatwiej będzie wchodzić mu w dorosłość i radzić sobie w nie zawsze łatwej rzeczywistości.