Podróże poza Europę zawsze niosą ze sobą ryzyko kontaktu z chorobami, które nie występują na naszym kontynencie. Dobre poznanie sytuacji zdrowotnej w miejscu, do którego się wybieramy, jest kluczowym elementem dobrego przygotowania do wyjazdu, niezbędnym, jeżeli odpowiedzialnie podchodzimy do kwestii własnego zdrowia. Istotne jest zadbanie o odpowiednią profilaktykę, nie tylko w postaci dobranego do warunków stroju lub butelki z filtrem wody. Aby nasz wyjazd przebiegł bezpiecznie należy także zadbać o przyjęcie zalecanych szczepień i kontakt z lekarzem specjalizującym się w chorobach zakaźnych, który najlepiej doradzi nam, jak zadbać o swoje zdrowie, by egzotycznych wakacji nie przyszło nam spędzić na szukaniu pomocy medycznej.
Choroby afrykańskie
W Afryce, tak jak na każdym z kontynentów, można spotkać choroby, które występują tylko na jej terenie oraz takie, które dotykają ludzi na całym Świecie. Wśród chorób afrykańskich są te bardziej “popularne” – a więc znane wszystkim za sprawą filmów i książek (np. malaria lub żółta febra) oraz takie, o których występowaniu rzadko się wspomina (polio, czy WZW A). W zależności od rejonu Afryki, do którego zamierzamy się udać, będziemy narażeni na występowanie konkretnych chorób. Inaczej więc powinno wyglądać nasze przygotowanie, jeżeli ruszamy do Egiptu, a inaczej, jeżeli będziemy zwiedzać Ghanę, Zambię lub Madagaskar.
Szczepienia obowiązkowe przed wyjazdem do Afryki
Ze wszystkich szczepień, które są dostępne dla wyjeżdżających do Afryki, tylko jedno jest obowiązkowe. Jest to szczepienie przeciwko żółtej febrze i należy wykonać je minimum 10 dni przed przekroczeniem granicy kilkunastu z państw, bez względu na to, z jakiego kraju przyjeżdżamy. Te państwa to: Angola, Czad, Demokratyczna Republika Konga, Gabon, Ghana, Gujana Francuska, Gwinea Bissau, Kamerun, Kongo, Mali, Niger, Nigeria, Republika Środkowoafrykańska, Sierra Leone, Sudan Południowy, Togo, Uganda, Wybrzeże Kości Słoniowej. W wielu innych krajach to szczepienie jest zalecane, może być także obowiązkowe, jeżeli przybywamy nie z Europy, tylko wcześniej odwiedziliśmy państwo, w którym występuje duże ryzyko zachorowania na żółtą febrą. Aktualnych wytycznych i decyzji odnośnie tego szczepienia warto szukać np. w Poradniach Medycyny Podróży, gdyż mogą się zmieniać na przestrzeni lat.
Nawet, jeżeli nie mamy konieczności podjęcia tej profilaktyki, warto to zrobić w trosce o własne zdrowie. Żółta gorączka jest chorobą wywoływaną przez wirusa żółtej gorączki, należącego do rodzaju Flavivirus. Przenoszona jest przez komary. Występuje w strefie tropikalnej i subtropikalnej Afryki oraz Ameryki Południowej. Objawia się ogólnym osłabieniem i gorączką do 40 st. C., z bólami głowy i dreszczami. Może przebiegać z okresami remisji, w cięższych przypadkach z towarzyszącą skazą krwotoczną (czyli zwiększoną skłonnością do krwawień) oraz niewydolnością nerek. Najczęściej przebiega łagodnie, jednak jeśli przebieg jest ciężki, może zakończyć się zgonem. Szczepienie przeciwko żółtej febrze podaje się w jednej dawce, która powinna zapewnić nam odporność na całe życie. Cena to ok. 200-250 zł. Poświadczeniem zaszczepienia jest wpis do tzw. “żółtej książeczki”, która jest uznawana międzynarodowo i wymagana do okazania przy wjeździe do państw objętych obowiązkiem szczepienia.
Szczepienia zalecane przed wyjazdem do Afryki
Szczepienia zalecane, będą zależały od kilku czynników. Przede wszystkim od trasy naszej podróży, od charakteru wyjazdu (z biurem podróży, zorganizowany, czy na własną rękę z chęcią mieszkania u lokalnych rodzin), a także od jego długości i od ogólnej kondycji naszego zdrowia oraz od wcześniej odbytych szczepień.
Warto więc, przy pomocy lekarza, rozważyć podjęcie profilaktyki następujących chorób:
- Dur brzuszny – szczepienie przyjmuje się w 1 dawce, w cenie ok. 220-230 zł, zyskując odporność na ok. 2 lata. Jest zalecane zwłaszcza u osób, które wybierają się w długą podróż oraz będą narażone na przebywanie i jedzenie w gorszych warunkach sanitarnych, gdyż choroba przenosi się drogą pokarmową (jedzenie i woda skażone wydzielinami osób chorych). Stąd, poza szczepieniem, ważne jest dbanie o ogólne zasady higieny, zwłaszcza w trakcie posiłku. Dur brzuszny, zwany również tyfusem, wywołują bakterie typu Salmonella. Powoduje on objawy ze strony przewodu pokarmowego, ale także osłabienie, bóle głowy, gorączkę, utratę apetytu oraz wysypkę. Narażenie występuje w większości krajów afrykańskich. Nieleczony dur brzuszny może prowadzić do zgonu.
- Cholera – przyjmuje się 2 dawki szczepionki, każda w cenie ok. 160 zł, co pozwala na minimum dwuletni okres ochrony przed chorobą. Stanowi ona także profilaktykę tzw. biegunki podróżnych. Jest zalecana zwłaszcza osobom, które wybierają się w miejsca dotknięte epidemią cholery (są to głównie kraje Afryki Środkowej i Południowej, chociaż narażenie występuje na terenie większości państw). Choroba jest wywoływana przez bakterie Vibrio Cholerae i bywa nazywana “chorobą brudnych rąk”, gdyż zachorowanie zazwyczaj związane jest z nieprzestrzeganiem zasad higieny w kontakcie z żywnością. Zakażenie następuje drogą pokarmową, przez spożycie zakażonej wody lub pokarmu. Charakterystyczna dla cholery jest biegunka o słodkawym zapachu i wyglądzie “wody po płukaniu ryżu”, a także wymioty, co prowadzi do odwodnienia, osłabienia organizmu, zaburzeń elektrolitowych (sód, potas) i nieprawidłowej pracy narządów, co w cięższych przypadkach może spowodować zgon w krótkim czasie.
- WZW A (wirusowe zapalenie wątroby typu A) – szczepienie przyjmowane w 2 dawkach, w cenie ok. 200 zł za każdą. Możliwe jest także łączne szczepienie przeciw WZW A i WZW B – 3 dawki, każda w cenie ok. 240 zł. WZW A, zwane także “żółtaczką typu A” lub “żółtaczką pokarmową” jest chorobą wirusową, przenoszoną przez bezpośredni kontakt z chorym lub przez spożycie zakażonej wirusem wody i jedzenia. Może przebiegać w sposób bezobjawowy, lub pod postacią zażółcenia skóry, nudności, wymiotów, gorączki, osłabienia i braku apetytu. W ciężkich przypadkach stanowi poważne zagrożenie zdrowia. Ryzyko zachorowania występuje na terenie całej Afryki.
- WZW B (wirusowe zapalenie wątroby typu B) – 3 dawki, w cenie ok. 90 zł za każdą. Możliwe jako szczepienie skojarzone razem z WZW A. Jest nazywane “żółtaczką typu B” i przenosi się drogą płciową oraz krwionośną. Przebieg może być bezobjawowy, umiarkowany lub ciężki, czasem przechodzi także w postać przewlekłą, która doprowadzić może do marskości wątroby i przedwczesnej śmierci. Najczęściej objawia się zażółceniem skóry, osłabieniem, bólami brzucha, nudnościami oraz gorączką. Każda osoba, która była w przeszłości szczepiona przeciw WZW B, powinna mimo to sprawdzić poziom przeciwciał we krwi, by ewentualnie przyjąć dawkę przypominającą. Ryzyko zachorowania podobnie jak w przypadku WZW A, występuje na terenie całego kontynentu.
- Choroba meningokokowa – szczepienie w 1 dawce, w cenie ok. 250 zł, które daje odporność na okres 5 lat. Należy przyjąć je min. 1 miesiąc przed wyjazdem. Epidemie najczęściej pojawiają się w dużych skupiskach ludzkich i dotyczą głównie krajów Afryki Środkowej i Zachodniej. Choroba meningokokowa przebiega pod postacią zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych lub sepsy. Wywołują ją bakterie Neisseria meningitidis. Przenosi się przez bezpośredni kontakt z chorym, np. ze śliną. Podczas choroby występują objawy zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych (takie jak sztywność karku, silne bóle głowy, nudności, wymioty), pojawia się także gorączka. Może przebiegać bardzo gwałtownie, doprowadzić do uszkodzenia i niewydolności narządów i zgonu.
- Wścieklizna – szczepienie obejmuje 3 dawki, każda w cenie 160 zł. Wskazane jest szczególnie u osób, które podczas podróży będą narażone na kontakt z dzikimi zwierzętami (np. małpy, czy bezdomne psy i koty). Zagrożenie chorobą występuje praktycznie we wszystkich afrykańskich krajach. Do zarażenia dochodzi poprzez kontakt uszkodzonej skóry ze śliną chorego zwierzęcia (najczęściej podczas ugryzienia). Choroba rozwija się latami i zazwyczaj nieuchronnie kończy się śmiercią. Jej objawy są różne, w zależności od stadium. Zazwyczaj występuje niepokój, światłowstręt i zwiększona potliwość, a później także drgawki, skurcze i porażenie mięśni (w tym także oddechowych, co powoduje niewydolność oddechową i zgon).
Wszystkim podróżującym do krajów afrykańskich, oficjalnie zaleca się także uzupełnienie szczepień rutynowych (a więc takich, które w Polsce są obowiązkowe zgodnie z kalendarzem szczepień), które – z różnych powodów – mogły nie zostać podane w wieku dziecięcym, a także przyjęcie ewentualnych dawek przypominających. Są to szczepienia przeciwko:
- odrze, śwince, różyczce – szczepienie to 1 dawka w cenie ok. 135 zł;
- ospie wietrznej – podawane w 1 dawce, koszt to 230 zł;
- błonica, tężec, krztusiec – szczepienie przypominające to 1 dawka za 160 zł;
- poliomyelitis – 1 dawka przypominająca w cenie 95 zł (można także połączyć szczepienie przeciwko błonicy, tężcowi, krztuścowi i poliomyelitis, wtedy cena łącznej 1 dawki to 160 zł).
Warto także poruszyć temat nieodłącznie związany z podróżami do Afryki, chociaż niezwiązany z tematyką szczepień. Chodzi o profilaktykę malarii, choroby najbardziej chyba znanej ze wszystkich, które występują na tym kontynencie. Malaria, zwana też zimnicą, jest chorobą pasożytniczą. Wywołują ją pierwotniaki z rodzaju Plasmodium, przenoszone przez zakażone samice komarów z rodzaju Anopheles. Dostają się one do krwi człowieka wraz ze śliną tych owadów. Do zakażenia może dojść także przy transfuzji krwi od osoby chorej lub drogą wertykalną – z matki na płód. Choroba występuje najczęściej na terenie Afryki Środkowej i Zachodniej. Pierwszymi objawami, które można zauważyć u chorej osoby, są dreszcze, gorączka, nudności, wymioty i ból głowy, po których następują obfite poty i spadek temperatury ciała. Napady gorączki mogą nawracać co dobę lub dwie, niekiedy towarzyszą im bóle mięśni oraz zaburzenia neurologiczne, mogą też wystąpić poważne objawy ogólnoustrojowe – niedokrwistość, zażółcenie skóry, niewydolność narządów i w efekcie – wstrząs, który stanowi bezpośrednie zagrożenie życia.
Czy wiesz że: Polska została uznana przez WHO za kraj wolny od malarii dopiero w 1968 roku, a ostatnia epidemia miała miejsce w latach 1946-1949, gdy zachorowało prawie 10 tysięcy mieszkańców terytorium Polski?
W profilaktyce malarii kluczowe są dwie rzeczy. Po pierwsze należy unikać narażenia na ukłucia komarów. W praktyce oznacza to stosowanie repelentów (specjalnych środków aplikowanych na skórę, które mają na celu odstraszać te owady), noszenie odzieży z długimi rękawami i nogawkami, spanie pod specjalnymi moskitierami (siatkami, przez które owady nie mogą się przedostać), a także unikanie przebywania na dworze po zachodzie słońca i przed świtem, gdyż wtedy komary najczęściej żerują. Drugą istotną kwestią jest profilaktyczne przyjmowanie leków antymalarycznych, kiedy udajemy się w rejon, gdzie ryzyko zachorowania jest duże. Dostępnych jest kilka leków, które zmniejszają ryzyko rozwoju choroby w przypadku, gdy dojdzie do zarażenia pierwotniakiem.
Na ile wcześniej przed wyjazdem do Afryki wykonać szczepienia?
Rozpoczęcie profilaktyki najlepiej zaplanować z odpowiednim wyprzedzeniem. Warto więc rozpocząć szczepienia ok. 6-8 tygodni przed wyjazdem. Pozwoli to na spokojnie przyjęcie wszystkich wymaganych dawek (jeżeli jest więcej niż jedna), zyskamy też pewność, że przed początkiem podróży zdążą minąć ewentualne odczyny poszczepienne (np. ból w miejscu wkłucia, czy stan podgorączkowy). Jeżeli wiemy, że do danego kraju obowiązuje szczepienie przeciwko żółtej febrze, należy je wykonać minimum 10 dni przed przekroczeniem granicy. Wszystkie szczepienia lekarz lub pielęgniarka wpisze do tzw. “żółtej książeczki” która stanowi międzynarodowy dowód ich przyjęcia. Książeczkę należy zabrać ze sobą w podróż, na wypadek, gdyby konieczne było jej okazanie na granicy lub jeśli pojawi się konieczność szukania pomocy lekarskiej.
Wizyta w poradni medycyny podróży
Wizyta w Poradni Medycyny Podróży powinna być stałym elementem naszego przygotowania do wyjazdu do afrykańskich krajów. Nawet, jeżeli wyjeżdżaliśmy już wiele razy i wydaje się nam, że wiemy, co nam doradzi lekarz, warto za każdym razem na taką wizytę się udać. Pełni on kilka ról. Przede wszystkim, możemy w wiarygodnym miejscu sprawdzić wyczytane w Internecie wiadomości na temat sytuacji zdrowotnej i zagrożeń w danym kraju. Lekarz najlepiej oceni, na co dokładnie możemy być narażeni podczas podróży, poda także wiarygodne informacje, które na pewno będą aktualne (sytuacja zdrowotna w danym kraju mogła się istotnie zmienić od czasu, gdy powstał wpis internetowy, który przeglądaliśmy np. na blogu podróżniczym) – przykładem może być choćby występujące w ostatnim czasie zagrożenie koronawirusem z Wuhan, które powoduje, że wyjazd do niektórych krajów lepiej odłożyć na bardziej sprzyjający czas.
Zapamiętaj: Rozpoczęcie profilaktyki najlepiej zaplanować z odpowiednim wyprzedzeniem. Warto więc rozpocząć szczepienia ok. 6-8 tygodni przed wyjazdem.
Poza uzyskaniem wiarygodnych wiadomości, będziemy także mogli zadać nurtujące nas pytania oraz dobrać odpowiednią profilaktykę przed planowanym wyjazdem. Lekarz może nam doradzić nie tylko szczepienia – czasem wypisze receptę na niezbędne leki (np. w przypadku profilaktyki antymalarycznej), powie, czy warto zabrać ze sobą moskitierę albo w których zbiornikach wodnych nie powinniśmy się kąpać. Wizytę w Poradni Medycyny Podróży warto zaplanować z wyprzedzeniem, najlepiej ok. 2 miesięcy, jednak nawet, jeżeli zapomnieliśmy tego zrobić wcześniej i do wyjazdu zostało kilka dni, spróbujmy się na nią umówić. Lekarz mimo wszystko udzieli nam wielu niezbędnych rad, zdążymy skompletować apteczkę, a także przyjąć przynajmniej część ze szczepień (często już pierwsza dawka pozwala zdobyć zadowalającą odporność). Wizyta w Poradni Medycyny Podróży nie wymaga skierowania od lekarza pierwszego kontaktu i nie jest refundowana przez NFZ. Należy także przygotować się na wydatek, w postaci pokrycia kosztów wszystkich szczepień.
Podróże do krajów afrykańskich stają się coraz bardziej popularne wśród mieszkańców Europy. Chęć zobaczenia sawanny lub udziału w “prawdziwym safari” sprawia, że biura podróży organizują wiele tego typu wyjazdów, starając się zapewnić jak najwięcej wrażeń swoim klientom. Zazwyczaj jednak o kwestie zdrowotne wyjeżdżający musi zadbać we własnym zakresie. Warto pamiętać, że nikt nie zatroszczy o nasze bezpieczeństwo i zdrowie lepiej niż my sami i pewnych rzeczy nie warto ignorować i oszczędzać na nich nawet, jeżeli jedziemy do ekskluzywnego kurortu i nie zamierzamy pić wody z kałuży albo przebywać na zatłoczonych targach, wśród lokalnych mieszkańców. Odpowiednie przygotowanie, w postaci wizyty w Poradni Medycyny Podróży oraz wykonanie zaleceń lekarza i odrobina zdrowego rozsądku sprawią, że “wyjazd pełen wrażeń” będzie w naszym przypadku miał znaczenie jedynie pozytywne.