Co to jest PSA? W jakim celu należy oznaczyć stężenie PSA? O czym może świadczyć wynik powyżej zakresu wartości referencyjnych?
Wskaźnik PSA
PSA, czyli swoisty antygen sterczowy, to białko wytwarzane głównie przez komórki gruczołu krokowego (stercza/prostaty). Jego niewielkie ilości obecne są również w innych tkankach (np. gruczole ślinowym). Jego funkcja polega na proteolizie (trawieniu) białek w nasieniu. W ten sposób możliwe jest upłynnienie nasienia. PSA produkowany jest zarówno przez zdrowe, jak i zmienione procesem nowotworowym komórki prostaty.
Fizjologicznie do krwi obwodowej przedostaje się niewielka ilość PSA w stosunku do jego stężenia w płynie nasiennym. Występuje ono głównie w postaci związanej (tworzy kompleksy m.in. z alfa-1-antychymotrypsyną) oraz w niewielkiej ilości w postaci wolnej. Całkowite PSA to suma stężenia frakcji wolnej oraz związanej.
PSA to antygen narządowo swoisty – wydzielany jest prawie w 100% przez komórki gruczołu krokowego, dlatego znalazł szerokie zastosowanie w diagnostyce oraz monitorowaniu raka gruczołu krokowego.
Nieprawidłowość funkcji komórek stercza skutkuje zaburzeniem procesu wydzielania PSA do krążenia, stąd wzrost jego stężenia w osoczu krwi. Niestety PSA nie jest idealnie specyficznym markerem raka gruczołu krokowego. Jego zwiększone wydzielanie do krwi obwodowej następuje wskutek zaburzenia funkcji gruczołu krokowego w przebiegu:
- uszkodzenia komórek gruczołu krokowego, np. urazu,
- stanów zapalnych gruczołu krokowego,
- łagodnego rozrostu gruczołu krokowego,
- raka gruczołu krokowego,
- po masażu, badaniu gruczołu krokowego (per rectum).
Wzrost stężenia PSA świadczy zatem o zaburzonej funkcji gruczołu krokowego, natomiast nie wskazuje dokładnej jej przyczyny.
Oznaczenie PSA, jako badanie przesiewowe w kierunku raka prostaty, zalecane jest dla mężczyzn po 40–50 r.ż.
Badanie PSA – przygotowanie
Materiałem badanym jest osocze krwi żylnej pobranej od pacjenta będącego na czczo. Należy pamiętać o wpływie badania per rectum, masażu gruczołu krokowego i stosunku analnego na ewentualny wzrost stężenia PSA we krwi, co może się przyczynić do nieprawidłowej interpretacji wyniku. Należy więc unikać tych czynności w dniu poprzedzającym wykonanie badania.
Wyniki PSA – interpretacja
Ustalono zakres wartości referencyjnych całkowitego stężenia PSA we krwi, który dla ogółu populacji mężczyzn wynosi 0–4 ng/ml. Jednak interpretacja wyniku nie jest prosta.
Wzrost stężenia całkowitego PSA powyżej zakresu wartości referencyjnych świadczy o nieprawidłowym procesie zachodzącym w tkance gruczołu krokowego, natomiast nie określa jednoznacznie przyczyny, czy jest to rak czy łagodny rozrost komórek. W tym przypadku dodatkowo należy wykonać badanie per rectum (nieprawidłowy wynik tego badania stanowi wskazanie do wykonania biopsji).
W badaniach naukowych u pacjentów z rakiem stercza zaobserwowano istotnie wyższe stężenie frakcji związanej w stosunku do frakcji wolnej (w łagodnym rozroście gruczołu krokowego występuje odwrotna zależność). Dlatego, jeśli podwyższonej wartości całkowitego PSA towarzyszy obniżony stosunek frakcji wolnej / frakcji związanej (lub całkowitej), istnieje duże prawdopodobieństwo raka stercza (tab.1).
Tab. 1 ocena różnicowania frakcji PSA
| Całkowity PSA > 4 ng/ml | frakcja wolna PSAfrakcja związana PSA (lub całkowita)< 0,25 | Podejrzenie raka gruczołu krokowego |
| Całkowity PSA > 4 ng/ml | frakcja wolna PSAfrakcja związana PSA (lub całkowita)> 0,25 | Podejrzenie łagodnego rozrostu gruczołu krokowego |
Niestety, z uwagi na ograniczenia stosowanych metod oznaczenia frakcji PSA oraz wpływ wielu czynników na wynik badania, otrzymany wynik ma charakter pomocniczy.
Oznaczenie PSA ma również zastosowanie w monitorowaniu leczenia raka gruczołu krokowego. U pacjentów poddanych prostatektomii wartość PSA powinna wynosić <0,01 ng/ml. Wzrost jego stężenia może świadczyć o obecności komórek nowotworowych w organizmie.
Podwyższone PSA całkowite
Jak sama nazwa wskazuje – swoisty antygen sterczowy (PSA) to parametr wykazujący swoistość w stosunku do gruczołu krokowego. Wzrost wartości całkowitej towarzyszy wszelkim nieprawidłowościom tego narządu, takim jak:
- uszkodzenia komórek (urazy),
- stany zapalne,
- łagodny rozrost,
- rak.
Podwyższona wartość tego wskaźnika nie pozwala więc na postawienie ostatecznego rozpoznania.
Należy jednak pamiętać, aby oznaczenie wykonywać zawsze przed badaniem per rectum (wszelka stymulacja gruczołu krokowego prowadzi do zwiększonego wydzielania PSA).
Niestety w wielu badaniach naukowych zaobserwowano pewien odsetek pacjentów z rakiem stercza, u których wartość stężenia całkowitego PSA mieściła się w zakresie 2–4 ng/ml, czyli w zakresie wartości referencyjnych. Należy pamiętać, że zakres wartości referencyjnych ustalony jest w oparciu o statystyczne obliczenia przeprowadzone na populacji ludzi „zdrowych”. W przypadku markerów nowotworowych, do których należy między innymi PSA, na jego ustalenie wpływ ma szereg parametrów statystycznych, dlatego prawidłowa interpretacja wyników powinna być prowadzona na podstawie występujących u pacjenta objawów klinicznych.
Niemniej jednak przesiewowe oznaczanie PSA u mężczyzn powyżej 40–50 roku życia zwiększa wykrywalność raka prostaty we wczesnym etapie choroby, co pozwala na całkowite wyleczenie i szybki powrót do zdrowia.