Węglowodany, tłuszcze, białka, witaminy to niezbędne do życia składniki, które pozyskujemy z pożywienia dzięki sprawnemu działaniu układu pokarmowego. Jelito cienkie stanowi ważną część przewodu pokarmowego, ponieważ to w nim zachodzi końcowe trawienie, a także wchłanianie cennych związków odżywczych. Niestety, w wyniku chorób czynność jelit może być zmniejszona i niewystarczająca do zaspokojenia zapotrzebowania naszego organizmu na składniki odżywcze i płyny. Przykładem takiego schorzenia jest zespół jelita krótkiego.
Co to jest zespół jelita krótkiego?
Jelito cienkie człowieka osiąga imponującą długość, często przekraczającą 3 metry. Dzięki sporym rozmiarom i charakterystycznej budowie błony śluzowej (wewnętrznej warstwy ściany jelita) powierzchnia, na której dochodzi do wchłaniania substancji odżywczych jest bardzo duża. Pod względem anatomicznym jelito cienkie można podzielić na trzy części:
- dwunastnicę;
- jelito czcze;
- jelito kręte.
Rysunek 1. Anatomia fragmentu przewodu pokarmowego, modyfikacja autora na podstawie:
Źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Blausen_0817_SmallIntestine_Anatomy.png
Zespół krótkiego jelita to stan po wycięciu lub wyłączeniu z pasażu pokarmu fragmentu jelita cienkiego, prowadzący do tak znaczego zmniejszenia wchłaniania, że odżywianie drogą doustną nie jest wystarczające, aby zaspokoić zapotrzebowanie organizmu na składniki odżywcze. Niewydolność jelita może skutkować koniecznością stosowania żywienia pozajelitowego (podawanie składników odżywczych bezpośrednio do krwi) w celu utrzymania zdrowia u osoby cierpiącej na to schorzenie.
Zespół jelita krótkiego – objawy
Objawy niewydolności jelita będą zależały od stopnia w jakim czynność narządu została upośledzona, a także długości trwania schorzenia. Im większa część jelita nie bierze udziału w trawieniu i wchłanianiu pokarmu, tym większe będzie ryzyko ciężkiego niedożywienia.
U pacjentów cierpiących na zespół jelita krótkiego może wystąpić:
- biegunka;
- odwodnienie;
- utrata masy ciała;
- zaburzenia elektrolitowe (stan, gdy stężenia ważnych jonów w surowicy przekraczają wartości prawidłowe);
- niedobory witaminowe, szczególnie witaminy A, D, E, B12 oraz kwasu foliowego;
- niedobory mikroelementów: żelaza, cynku, selenu, miedzi;
- postępujące niedożywienie.
W dłużej perspektywie u chorych z zespołem jelita krótkiego mogą pojawić się zaburzenia związane z niedożywieniem i niedoborem składników odżywczych, ale także upośledzoną funkcją przewodu pokarmowego, czy rozwojem nieprawidłowej flory bakteryjnej. W tabeli poniżej przedstawiono przykładowe powikłania utrzymującej się niewydolności jelit.
| Przyczyna | Powikłanie |
|---|---|
| Niedobory potasu, magnezu | Zaburzenia rytmu serca |
| Niedobory witaminowe, gromadzenie manganu, glinu | Zaburzenia neurologiczne, psychiczne |
| Niedobory wapnia, fosforanów, witaminy D | Choroba metaboliczna kości, złamania |
| Brak hamowania wydzielania soku żołądkowego | Choroba wrzodowa, krwawienia z przewodu pokarmowego |
| Biegunka, zwłaszcza u kobiet | Zakażenia układu moczowego |
| Niedobór selenu, tiaminy | Niewydolność serca, zapalenie mięśni |
| Niedobór żelaza, kwasu foliowego, witaminy B12 | Niedokrwistość |
Tabela. Przykładowe późne powikłania zespołu jelita krótkiego. Na podstawie: Gajewski P., Interna Szczeklika, Medycyna Praktyczna, 2016
Zespół jelita krótkiego – przyczyny
U dorosłych zespół jelita krótkiego najczęściej wynika z resekcji (wycięcia) fragmentu jelita z powodu choroby tego narządu. Do schorzeń, których konsekwencją może być konieczność usunięcia części jelita należą:
- martwica jelita z powodu niedokrwienia narządu – najczęściej wynikająca z zatoru tętnicy krezkowej górnej, która zaopatrują jelito cienkie w krew;
- ciężko przebiegające choroby zapalne jelit – takie jak np. choroba Leśniowskiego-Crohna;
- zadzierzgnięcie lub skręt jelita – stany prowadzące do niedokrwienia jelita z powodu zaciśnięcia naczyń krwionośnych zaopatrujących narząd w krew;
- nowotwory jelita cienkiego;
- urazy.
Terminem “zespół jelita krótkiego” określa się również stany, gdy długość narządu jest prawidłowa, ale część jelita nie bierze udziału w trawieniu i wchłanianiu pokarmu ze względu na obecność przetok (połączenia pomiędzy światłem jelita, a innym narządem lub skórą).
Zespół jelita krótkiego – diagnostyka
Diagnoza zespołu jelita krótkiego jest stawiana na podstawie dokładnej analizy historii choroby pacjenta, która pozwala prześledzić przebyte choroby, zabiegi i stany mogące predysponować do wystąpienia zespołu jelita krótkiego. Jeżeli u chorego planowana jest resekcja dużego fragmentu jelita wystąpienie zespołu jelita krótkiego można przewidzieć. Pomocne są także badania laboratoryjne umożliwiające ocenę ewentualnych skutków niedoborów składników odżywczych. Przykładowo, morfologia krwi obwodowej może być przydatna w przypadku podejrzenia niedokrwistości, a niskie stężenie albumin sugeruje niedożywienie chorego. Do wykluczenia zaburzeń elektrolitowych i odwodnienia konieczne będzie oznaczenie stężenia poszczególnych jonów w surowicy, czyli tak zwany jonogram.
Dodatkowe informacje lekarz może otrzymać dzięki przeprowadzeniu badań obrazowych, takich jak: zdjęcie przeglądowe jamy brzusznej, badanie USG jamy brzusznej czy tomografia komputerowa, rzadziej rezonans magnetyczny. Dzięki badaniom obrazowym można zidentyfikować schorzenia często występujące u chorych na zespół jelita krótkiego.
Zespół jelita krótkiego – leczenie
Leczenie zespołu jelita krótkiego można podzielić na dwa etapy: terapia w okresie adaptacji (stan występujący po resekcji jelita, gdy narząd próbuje przystosować się do pełnienia swojej funkcji mimo znacznej redukcji jego długości) oraz leczenie przewlekłe (stosowane przez całe życie).
Czy wiesz że: ze względu na specyficzną budowę i obecność kosmków jelitowych powierzchnia wchłaniania jelita cienkiego może osiągać nawet 250 metrów kwadratowych?
W ciągu pierwszego miesiąca od momentu skrócenia długości jelita chory musi być dokładnie monitorowany i leczony w przypadku pojawienia się zaburzeń elektrolitowych, odwodnienia czy zachwiania równowagi kwasowo-zasadowej (balansu pomiędzy substancjami o charakterze kwasowych i zasadowym w organizmie). Zaburzenia wodno-elektrolitowe mogą być wyrównane dzięki dożylnemu podaniu odpowiedniej ilości płynów zawierających składniki, których niedobór stwierdzamy u chorego. W przypadku pojawienia się biegunki pomocne mogą okazać się leki przeciwbiegunkowe. Jelito cienkie bierze udział w kontrolowaniu ilości soku produkowanego i wydzielanego w żołądku, poprzez uwalnianie substancji wpływających hamująco na tę funkcję takich jak: cholecystokinina, czy sekretyna. Z tego powodu u chorych po resekcji dużych fragmentów jelita cienkiego czasami dochodzi do nadmiernego wydzielanie soku żołądkowego i konieczne może okazać się stosowanie środków hamujących jego produkcję, takich jak inhibitory pompy protonowej.
Kiedy stan chorego jest stabilny rozpoczyna się żywienie pozajelitowe, czyli formę odżywiania polegającą na dożylnym podaniu niezbędnych do życia substancji odżywczych: węglowodanów, białka, tłuszczy, witamin, płynów i mikroelementów. Takie żywienie powinno być modyfikowane wraz z poprawą wchłaniania pokarmu w jelitach. Niestety, często zdarza się, że jedyną szansą na zachowanie zdrowia u chorych z zespołem jelita krótkiego jest przewlekłe stosowanie żywienia pozajelitowego. W Polsce domowe żywienie pozajelitowe jest w pełni refundowane przez NFZ oraz istnieją specjalistyczne ośrodki prowadzące takie leczenie. Stosowanie zabiegów operacyjnych w zespole jelita krótkiego jest zalecane w przypadkach, gdy po resekcji jelita ciągłość przewodu pokarmowego nie jest zachowana (chirurg wytworzył czasowe zespolenie jelitowo-skórne, czyli stomię), ale po pewnym czasie możliwe jest ponowne przyszycie kikutów jelita do siebie i odtworzenie drożności przewodu pokarmowego.
Zespół jelita krótkiego – dieta
W okresie adaptacyjnym po resekcji jelita oprócz żywienia pozajelitowego zalecane jest stopniowe przechodzenie chorego, w miarę możliwości, na żywienie doustne. Dieta powinna być dostosowana do potrzeb pacjenta. Zaleca się następujące modyfikacje w żywieniu:
- węglowodany – powinny stanowić połowę przyjętych kalorii. Spożywanie cukrów prostych (obecnych w słodyczach i żywności mocno przetworzonej) powinno być ograniczone i zastąpione węglowodanami złożonymi;
- tłuszcze – rekomenduje się, aby stanowiły 20- 30 % przyjętych wartości energetycznych. Dodatkowo, w przypadku niedostatecznego spożycia średnio i długołańcuchowych kwasów tłuszczowych, zaleca się ich suplementację;
- białko – nie potrzeba zmian w porównaniu do normalnej diety;
- błonnik – zaleca się suplementację rozpuszczalnego błonnika pokarmowego;
- szczawiany – ze względu na zwiększone ryzyko występowania kamicy nerkowej u pacjentów z zespołem jelita krótkiego zalecane jest ograniczenie spożycia produktów bogatych w szczawiany, które są budulcem kamieni nerkowych, przykładowo: rabarbaru, szpinaku, szczawiu, boćwiny, czy czekolady.
Zapamiętaj: Terminem “zespół jelita krótkiego” określa się również stany, gdy długość narządu jest prawidłowa, ale część jelita nie bierze udziału w trawieniu i wchłanianiu pokarmu ze względu na obecność przetok (połączenia pomiędzy światłem jelita, a innym narządem lub skórą).
Należy pamiętać, że osoby cierpiące na zespół jelita krótkiego są szczególnie narażone na odwodnienie, dlatego powinny spożywać odpowiednią ilość płynów w ciągu dnia, z ograniczeniem napojów i soków bogatych w cukry proste, które mogą być przyczyną biegunek i pogłębiać stan odwodnienia u tych chorych.
Zespół jelita krótkiego to stan, gdy z powodu resekcji jelita lub wyłączenia jego części z pasażu pokarmu, dochodzi do upośledzenia procesów trawienia i wchłaniania składników odżywczych. Niedostateczne zaopatrzenie w niezbędne do życia składniki odżywcze prowadzi do rozwoju niedożywienia i licznych powikłań. Leczenie zespołu jelita krótkiego polega głównie na wyrównywaniu niedoborów wodno-elektrolitowych i żywieniowych poprzez stosowanie żywienia pozajelitowego u chorych po rozległych resekcjach jelita, stosowanie leków zmniejszających wydzielanie soku żołądkowego, a także stopniowe wprowadzanie diety doustnej, odpowiednio zmodyfikowanej do potrzeb osoby chorej.