Atopowe zapalenie skóry (AZS) jest to przewlekła, nawrotowa choroba zapalna skóry, głównie kojarzona z wiekiem dziecięcym, jednak może występować także u dorosłych. Za jej występowanie odpowiadają czynniki genetyczne, które warunkują wzmocnioną odpowiedź układu odpornościowego na alergeny. Jeszcze kilkanaście lat temu choroba ta nie była tak często rozpoznawana jak dzisiaj. Niewątpliwie mają na to wpływ czynniki środowiskowe – można powiedzieć, że jest to jedna z „chorób naszych czasów”.
Objawy atopowego zapalenia skóry
Atopowe zapalenie skóry to złożona i coraz powszechniej występująca choroba. Należy jednak pamiętać, że taki tok myślenia może błędnie naprowadzić na diagnozę AZS, podczas gdy należy przeprowadzić skrupulatnie wywiad kliniczny i wszelkie badania, aby móc z całą pewnością wykluczyć inne choroby skóry. Atopowe zapalenie skóry jest schorzeniem, które charakteryzuje się przewlekłym charakterem z okresami zaostrzeń i remisji. Przebieg kliniczny AZS dzieli się na 3 podstawowe fazy.
- Faza I – dotyczy małych dzieci do ukończenia 2 roku życia. Pierwsze symptomy to zmiany grudkowo-wysiękowe pojawiające się na policzkach, głowie oraz na kończynach. Zmiany te mogą być zauważalne ok. 3. miesiąca życia. Z uwagi na pojawiający się świąd skóry dziecko może manifestować tę dolegliwość niepokojem, częstym płaczem i trudnościami z zasypianiem.
- Faza II – jest to etap występujący pomiędzy 2 a 12 rokiem życia dziecka. Cechy charakterystyczne to nadmierne przesuszenie skóry a także zmiany rumieniowo-grudkowe pojawiające się głównie na zgięciach kończyn, szyi i dekoldzie.
- Faza III – dotyczy młodzieży i osób dorosłych. Zmiany takie jak np. lichenizacja (zgrubienie skóry), nacieki zapalne, krwiste strupy pojawiają się przede wszystkim na twarzy, szyi, w zgięciach kończyn.
Do głównych objawów atopowego zapalenia skóry (według kryteriów Hanifina i Rajka) należy: świąd skóry często nasilający się w nocy, przewlekły charakter schorzenia z okresami nawrotów, charakterystyczny wygląd i lokalizacja zmian, cechy AZS w wywiadzie klinicznym. Są to główne objawy atopowego zapalenia skóry. Dodatkowo może występować np. suchość skóry, zapalenie warg, łupież, nawracające zapalenie spojówek, świąd na spoconej skórze, rumień twarzy, nietolerancje pokarmowe, biały demografizm (blednięcie zadrapanej skóry).
Leczenie atopowego zapalenia skóry
W mechanizmie tej choroby biorą udział zarówno czynniki immunologiczne, jak i nieimmunologiczne. Terapia polega przede wszystkim na leczeniu miejscowym. Najczęstszą dolegliwością w przebiegu AZS jest suchość skóry. Przede wszystkim jest to spowodowane zaburzeniem funkcjonowania metabolizmu lipidów naskórka, ale także zaburzenie prawidłowego funkcjonowania gruczołów łojowych. Z tego względu bardzo ważna jest odpowiednia pielęgnacja.
Właściwa pielęgnacja skóry opiera się na stosowaniu środków natłuszczających, które wzmacniają barierę lipidową naskórka, chronią przed nadmierną utratą wody oraz redukują świąd skóry. Preparaty do pielęgnacji powinny mieć jako swoją bazę emulsję (olej w wodzie lub woda w oleju) – tzw. emolienty. Tłuszcze, które są stosowane to np. oliwa z oliwek, masło kakaowe, lanolina, olej z wiesiołka, olej arachidowy. Pomocne także mogą okazać się krótkie kąpiele w letniej wodzie przy czym należy używać środków natłuszczających. Preparaty powinny być odpowiednio dobrane do wieku i stanu skóry i stosowane są najczęściej 4 razy dziennie.
Zapamiętaj: Atopowe zapalenie skóry nie jest zaraźliwe! To choroba o podłożu genetycznym.
Jednym z najczęściej wybieranych leków stosowanych w leczeniu miejscowym AZS są glikokortykosteroidy. Ich działanie opiera się na mechanizmach pośrednich i bezpośrednich. Wykazują działanie wielokierunkowe – m.in. powodują hamowanie uwalniania czynników prozapalnych, działają immunosupresyjnie, zaburzają odczyt prezentacji antygenu przez limfocyty T czy też redukują przepuszczalność naczyń w miejscu zapalenia. Do grupy stosowanych glikokortykosteroidów należą np. propionian klobetazolu, pirośluzan mometazonu, deksametazon, octan hydrokortyzon. Pomimo szerokiego stosowania miejscowego glikokortykosteroidów dane dotyczące właściwego stężenia leku, czasu trwania leczenia, a także ilości aplikowanego na skórę preparatu są ograniczone. Ważne jest także, aby nie nadużywać glikokortykosteroidów, ponieważ może to zaostrzać objawy choroby.
Kolejną grupą stosowaną w leczeniu AZS są inhibitory kalcyneuryny. Mechanizm działania polega na przyłączeniu leku do immunofiliny (białka cytozolowe) – powstały w ten sposób kompleks powoduje hamowanie kalcyneuryny (związek powstaje w wyniku reakcji skórnej antygen-przeciwciało) w wyniku czego dochodzi do zatrzymywania produkcji cytokin prozapalnych i spadku wrażliwości limfocytów T na antygeny. Przykładem inhibitorów kalcyneuryny jest takrolimus oraz pimekrolimus.
W leczeniu AZS swoje zastosowanie mają leki antyhistaminowe. Ważnym czynnikiem wyzwalającym świąd i stan zapalny jest histamina. Histamina nie jest jednak jedynym mediatorem biorącym udział w powstawaniu objawów AZS, z tego względu leczenie środkami przeciwhistaminowymi jest traktowane jako terapia uzupełniająca. Do leków przeciwhistaminowych I generacji zalicza się m.in. klemastyna, prometazyna, hydroksyzyna. Leki te blokują działanie receptora H1-histaminowego ale też wykazują powinowactwo do hamowania innych receptorów, co może prowadzić do działań niepożądanych. Z kolei do środków II generacji należą np. loratadyna, cetyryzyna. Ich działanie jest dużo bardziej ukierunkowane na hamowanie receptora H1-histaminowego, dodatkowo działają przeciwzapalnie.
Czy wiesz że: 8 na 10 chorych na AZS bardzo dobrze toleruje promienie słoneczne?
W wyjątkowo ciężkich przypadkach atopowego zapalenia skóry stosowana jest także fototerapia. Stosuje się ją tylko u pacjentów powyżej 12 roku życia. Fototerapia niesie ze sobą możliwość wystąpienia w późniejszym czasie efektów ubocznych takich jak działanie kancerogenne, czy też szybsze starzenie się skóry. Siła i efekt działania fototerapii zależne jest od rodzaju i długości fali promieni ultrafioletowych. Taki rodzaj promieniowania wywołuje efekt immunosupresyjny.
Dieta przy atopowym zapaleniu skóry
Nie ma jednoznacznych zaleceń żywieniowych, które powinny być stosowane w leczeniu atopowego zapalenia skóry. Często jednak AZS może być wzmacniane występowaniem nadwrażliwości pokarmowej lub alergii pokarmowej. W związku z tym zalecenia dietetyczne związane z alergią czy też nadwrażliwością pokarmową jak najbardziej mają swoje uzasadnienie. Eliminacja z diety mleka oraz produktów mlecznych (alergia na białka mleka krowiego lub nietolerancja laktozy) często przynosi poprawę. W celu zaobserwowania, które produkty wpływają niekorzystnie na przebieg choroby należy dokładnie obserwować reakcję organizmu – można to zrobić prowadząc dziennik żywieniowy i eliminować produkty, które pacjent z AZS podejrzewa o zaostrzenie choroby.
Dodatkowym zaleceniem żywieniowym, które może pomóc w zwalczaniu uciążliwych objawów AZS jest poza wcześniej wspomnianą dietą eliminacyjną tzw. dieta antyhistaminowa. Histamina może nasilać świąd skóry i stan zapalny. W diecie antyhistaminowej powinno się zrezygnować z wszelkich produktów zawierających duże ilości histaminy oraz tzw. uwalniacze histaminy. Produkty o wysokiej ilości tej aminy biogennej (ale także innych amin biogennych wywołujących podobne reakcje) to m.in. pomidory i ich przetwory, szpinak, ocet, czekolada i kakao, banany, alkohol (piwo, szampan, wino czerwone), kwaszona kapusta, sery żółte i pleśniowe, wszystkie produkty długodojrzewające i wędzone. Dieta powinna być oparta tylko i wyłącznie na produktach świeżych! Dodatkowo ważne jest unikanie uwalniaczy histaminy np. owoce cytrusowe, truskawki, kiwi, alkohol. Z diety powinny zostać wyeliminowane dodatki do żywności tj. barwniki, konserwant, emulgatory, przeciwulteniacze, substancje wzmacniające smak i zapach. Do uwalniaczy histaminy zaliczane są także niektóre leki: aspiryna, ketoprofen, czy też barbiturany.
Kolejnym aspektem wartym zainteresowania w diecie chorego na atopowe zapalenie skóry są wielonienasycone kwasy tłuszczowe (WNKT). Wielonienasycone kwasy tłuszczowe – omega-3 oraz omega-6 pełnią bardzo ważne funkcje w organizmie. Jedną z tych funkcji jest utrzymywanie skóry w prawidłowej kondycji (głównie kwas linolowy i alfa linolenowy, czyli tzw. niezbędne wielonienasycone kwasy tłuszczowe – NNKT). Lipidy są niezbędne do budowania bariery naskórkowej. Należą do nich m.in ceramidy, w ludzkiej skórze znanych jest siedem rodzajów ceramidów – kwas linolowy jest składnikiem ceramidu 1, jeśli jest w niedoborze obniżane są zdolności barierowe skóry. Drugim ważnym elementem są fosfolipidy budujące błony komórkowe (przede wszystkim ważną rolę pełni kwas linolowy, który może być wbudowywany w fosfolipidy). Wpływają one m.in. na utrzymanie optymalnego pH skóry. Deficyt NNKT wpływa na zwiększoną suchość skóry. Kwas alfa-linolenowy występuje np. w oleju lnianym. Z kolei kwas linolowy pod wpływem enzymu delta-6-desaturazy jest przekształcany w kwas gamma-linolenowy.
W przypadku AZS działanie tego enzymu jest zaburzone. Warto zatem włączyć do swojej diety źródła kwasu gamma-linolenowego, jest nim np. często polecany olej z wiesiołka. U dzieci do 12. roku życia należy podawać 160–320 mg preparatu z wiesiołka/dobę, a w przypadku dorosłych 320–480 mg/dobę. Jeśli suplementacja przez okres 3 miesięcy okaże się nieskuteczna, można uznać, że w danym przypadku nie działa. Warto dodać, iż wzbogacenie swojej diety o kwasy z rodziny omega-3 (EPA i DHA), źródłem są m.in. tłuste ryby morskie np. śledź, tuńczyk, łosoś – może przynieść korzystne efekty, z uwagi na działanie przeciwzapalne.
Warto też wspomnieć o suplementacji probiotykami. W przypadku atopowego zapalenie skóry korzystne efekty mogą przynieść szczepy Lactobacillus rhamnosus, Lactobacillus reuteri, Lactobacillus fermentum oraz Bifidobacterium lactis.
Atopowe zapalenie skóry wiąże się z bardzo dokuczliwymi objawami i znacznym obniżeniem jakości życia u pacjentów cierpiących na tę chorobę. Często wiąże się ze współistnieniem alergii lub nietolerancji pokarmowej. Podstawą leczenia jest odpowiednia pielęgnacja skóry, leki dobrane do wieku pacjenta i nasilenia choroby oraz dieta najczęściej eliminująca produkty zaostrzające chorobę, a w niektórych przypadkach ulgę może przynieść także stosowanie diety antyhistaminowej. W leczeniu tego schorzenia ważna jest systematyczność i cierpliwość, ponieważ proces leczenia bywa długi i żmudny, jednak przy połączeniu wcześniej wspomnianych metod można znacznie złagodzić objawy atopowego zapalenia skóry.