Powszechnie wiadomo, że nadmierna ekspozycja na promieniowanie słoneczne nie wpływa korzystnie na stan naszej skóry, powodując nie tylko jej przedwczesne starzenie, ale przede wszystkim sprzyjając rozwojowi groźnych nowotworów skóry. Istnieją jednostki chorobowe, w których wrażliwość skóry na działanie promieni słonecznych jest wielokrotnie większa niż w populacji ogólnej. Jednym z takich schorzeń, prowadzącym do rozwoju nowotworów skóry w bardzo młodym wieku, jest skóra pergaminowata barwnikowa. Jakie są jej przyczyny i sposoby leczenia?
Co to jest skóra pergaminowata?
Skóra pergaminowata barwnikowa (xeroderma pigmentosum) jest to rzadka, bardzo ciężka choroba uwarunkowana genetycznie i występująca rodzinnie. Schorzenie to cechuje się wybitną nadwrażliwością na światło słoneczne, zmianami barwnikowymi skóry, przedwczesnym starzeniem się skóry i występowaniem nowotworów złośliwych skóry w bardzo młodym wieku. Nazwa choroby pochodzi od specyficznego wyglądu skóry chorych – wykazuje ona cechy zaniku, rogowacenia oraz ścieńczenia pod wpływem ekspozycji na promieniowanie słoneczne. Na skórze powstają różnego rodzaju przebarwione i odbarwione plamy, piegi i zmiany zanikowe, w których obrębie rozwijają się nowotwory skóry. Wczesne zmiany skórne pojawiają się zwykle między 6 miesiącem, a 3 rokiem życia, ale mogą występować zarówno we wczesnym niemowlęctwie, jak i późniejszym dzieciństwie. Częstość występowania skóry pergaminowatej barwnikowej szacuje się na 1: 1 000 000 żywych urodzeń, aczkolwiek jest ona częstsza w przypadkach istnienia bliskiego pokrewieństwa między rodzicami.
Skóra pergaminowata – objawy
Objawy chorobowe dotyczą głównie skóry – działanie światła słonecznego powoduje pojawianie się na skórze już w pierwszych tygodniach życia zmian rumieniowych (zaczerwienionych ognisk), a następnie licznych zmian barwnikowych. Na skórze odsłoniętej twarzy, najbardziej narażonej na działanie promieniowania słonecznego, pojawiają się:
- piegi;
- plamy soczewicowate – brązowe przebarwienia skórne, w warunkach fizjologicznych typowe dla osób w podeszłym wieku;
- odbarwienia;
- zaniki;
- teleangiektazje – pajączkowate poszerzenia naczyń krwionośnych;
- zniekształcające blizny.
W około ¾ przypadków zmiany te pojawiają się pomiędzy 1. a 3. rokiem życia dziecka i pogłębiają się wraz z wiekiem i częstością ekspozycji na promieniowanie słoneczne. Skóra chorych przyjmuje “pstry”, niejednolity wygląd. Upośledzenie funkcji skóry objawia się także jej kruchością, ścieńczeniem i przedwczesnym starzeniem. Skóra chorych jest sucha i odwodniona, co jest nietypowe dla wieku dziecięcego, kiedy to powinna być ona sprężysta i napięta. Charakterystyczne jest nasilanie się objawów pod postacią zaczerwienienia i pękania skóry w miesiącach letnich, po większej ekspozycji na promieniowanie słoneczne i ich łagodzenie lub ustępowanie w miesiącach zimowych.
Największym zagrożeniem dla chorych nie są jednak zmiany skórne, lecz złośliwe nowotwory skóry powstające na ich podłożu. Pierwsze nowotwory mogą pojawić się już w 3-4 roku życia dziecka, a średni wiek rozpoznania nowotworu skóry w tej grupie chorych wynosi 8 lat. Do najczęstszych nowotworów skóry, powstających u chorych ze skórą pergaminowatą należą:
- rak podstawnokomórkowy;
- rak kolczystokomórkowy;
- czerniak – nowotwór wywodzący się z melanocytów, czyli komórek barwnikowych zawierających melaninę. Czerniaki u chorych mogą być mnogie i prowadzić do przedwczesnej śmierci z powodu rozległych przerzutów do innych narządów.
Większość nowotworów występuje w obrębie głowy i szyi, czyli w okolicach odsłoniętych, najbardziej eksponowanych na promieniowanie słoneczne. Określenie typu nowotworu skóry możliwe jest dopiero po doszczętnym chirurgicznym usunięciu podejrzanej zmiany skórnej i jej badaniu histopatologicznym. Wczesne usuwanie ognisk chorobowych jest niezwykle ważne, ze względu na ich destrukcyjny wzrost, możliwość nawrotów i przerzutowania (czerniaki).
*badanie histopatologiczne – badanie mikroskopowe pobranego od chorego fragmentu tkanki, w tym wypadku usuniętej zmiany skórnej. Umożliwia ono określenie typu histologicznego nowotworu i dostarcza wskazówek dotyczących doboru optymalnej dla chorego terapii.
U połowy chorych zmianom skórnym towarzyszą objawy oczne, do których należą:
- światłowstręt;
- łzawienie;
- zapalenie spojówek i rogówki;
- owrzodzenia rogówki;
U około 20-30% chorych stwierdza się dodatkowo objawy neurologiczne, wynikające z przedwczesnego obumierania neuronów. Obejmują one:
- głuchotę;
- mikrocefalię (małogłowie);
- problemy z koordynacją ruchową (ataksję);
- niekontrolowane skurcze mięśni;
- opóźnienie rozwoju umysłowego.
Przypadki z towarzyszącymi objawami neurologicznymi cechują się cięższym przebiegiem choroby oraz gorszym rokowaniem odległym.
Skóra pergaminowata – przyczyny
Skóra pergaminowata barwnikowa powstaje na skutek mutacji genu endonukleazy – enzymu odpowiadającego za naprawę (odnowę) DNA uszkodzonego w wyniku promieniowania słonecznego. W warunkach fizjologicznych, jeśli dochodzi do uszkodzenia DNA pod wpływem długotrwałego narażenia na promieniowanie, organizm uruchamia mechanizmy naprawcze- endonukleaza “wycina” uszkodzone fragmenty DNA, a inny enzym – ligaza, uzupełnia powstałe ubytki.
Czy wiesz że: u osób ze skórą pergaminowatą barwnikową ryzyko rozwoju nowotworów skóry jest 1000- 2000 razy wyższe niż w populacji ogólnej?
U chorych z defektem endonukleazy dochodzi do akumulacji błędów w materiale genetycznym i nadwrażliwości komórek na uszkodzenie pod wpływem promieniowania. Doprowadza to do przedwczesnej śmierci komórek lub ich niekontrolowanego podziału, co skutkuje rozwojem nowotworów skóry w bardzo młodym wieku. Wykazano, że skóra pergaminowata i barwnikownie jest jednorodną jednostką chorobową- opisano aż 8 genetycznych odmian tej choroby, a każdy typ związany jest z mutacją w jednym z genów odpowiedzialnych za naprawę uszkodzeń DNA. Poszczególne typy mogą różnić się między sobą nasileniem objawów skórnych oraz występowaniem objawów neurologicznych. Choroba dziedziczona jest autosomalnie recesywnie, co oznacza, że do wystąpienia jej objawów koniecznie jest odziedziczenie dwóch zmutowanych, wadliwych kopii genu, od każdego z rodziców.
Skóra pergaminowata – leczenie
Pacjenci ze skórą pergaminowatą muszą pozostawać pod stałą opieką dermatologa (kontrole nie rzadziej niż co 3 miesiące) i chirurga onkologicznego. Pojawiające się na skórze zmiany, w obrazie dermatoskopowym podejrzane o charakter nowotworowy, kierowane są do natychmiastowego usunięcia chirurgicznego. Po usunięciu zmian wykonywane jest ich badanie histopatologiczne (mikroskopowe), które pozwala ostatecznie określić charakter zmiany skórnej. W profilaktyce farmakologicznej stosuje się doustne retinoidy np. acytretynę, które mogą zmniejszać ryzyko wystąpienia nowotworów skóry w tej grupie chorych. Najważniejszym elementem terapii jest całkowita ochrona przed promieniami UV. Chorzy powinni przebywać w zasłoniętych pomieszczeniach, stosować ubrania ochronne osłaniające jak największą powierzchnię ciała. Konieczne jest stosowanie preparatów z wysokim filtrem przeciwsłonecznym (o wskaźniku protekcji powyżej 60). Pomocna dla chorych może być także zmiana rytmu dnia z przeniesieniem większości aktywności na porę nocną.
*badanie dermatoskopowe – polega na oglądaniu zmian skórnych przy pomocy dermatoskopu, czyli urządzenia z powiększeniem i wbudowanym oświetleniem, co pozwala na dokładne uwidocznienie wszystkich warstw badanej zmiany. Dermatoskopia pomaga różnicować zmiany łagodne z wysoce podejrzanymi, wymagającymi usunięcia chirurgicznego.
Skóra pergaminowata – długość życia
Złośliwe rozrosty nowotworowe powodują, że średnia długość życia chorych nieleczonych nie przekracza na ogół drugiej/trzeciej dekady życia. Przyczyną zgonów są najczęściej przerzuty nowotworów skóry (głównie czerniaka) do innych narządów np. mózgu, płuc lub wątroby. Stosowanie zapobiegawczych środków ochronnych i poddawanie się regularnym badaniom kontrolnym, pozwala nieco wydłużyć życie chorych, ale 40 lat dożywa jedynie około 30% leczonych pacjentów.
Skóra pergaminowata – rokowania
Na chwilę obecną nie opracowano skutecznych metod leczenia przyczynowego tej rzadkiej choroby genetycznej, lecz unikanie ekspozycji na słońce, stosowanie kremów z filtrem o szerokim spektrum działania i regularne badania kontrolne u dermatologa (minimum co 3 miesiące) w celu oceny znamion pozwalają na wydłużenie życia pacjentów. Rokowanie jest znacznie lepsze u pacjentów bez współistniejących chorób neurologicznych, rygorystycznie stosujących ochronę przed promieniowaniem.
Pergaminowa skóra u osób starszych
Chorobę uwarunkowaną genetycznie, jaką jest skóra pergaminowata barwnikowa, należy odróżnić od skóry określanej mianem pergaminowej, która często występuje u osób w podeszłym wieku. Choć nazwa obu stanów brzmi podobnie, są to całkowicie odmienne pojęcia. Skóra osób starszych, wraz z wiekiem staje się odwodniona, cieńsza i bardziej wrażliwa na działanie czynników zewnętrznych.
Zapamiętaj: Skóra pergaminowata barwnikowa (xeroderma pigmentosum) jest to rzadka, bardzo ciężka choroba uwarunkowana genetycznie i występująca rodzinnie.
Dzieje się tak, ponieważ zaczynają zanikać skórne gruczoły łojowe, przez co skóra traci naturalną barierę ochronną i jest narażona na nadmierną utratę wody. Sucha, cienka i pomarszczona skóra swym wyglądem zaczyna przypominać pergamin, stąd określenie “pergaminowa”. W odróżnieniu od nieuleczalnej choroby genetycznej prowadzącej nieuchronnie do zgonu w młodym wieku, skóra pergaminowa osób starszych jest jedynie dokuczliwym objawem, wynikającym z procesów starzenia się, któremu można zapobiegać. W przypadku skóry pergaminowej u osób starszych wystarczającym postępowaniem jest stosowanie preparatów nawilżających i natłuszczających skórę, zawierających takie składniki jak mocznik, naturalne olejki czy witaminę E.
Skóra pergaminowata barwnikowa jest rzadką, wciąż mało poznaną chorobą, prowadzącą do wielu powikłań u młodych osób. Największe zagrożenie dla chorych stanowią nowotwory skóry, które pojawiają się średnio już w wieku 8 lat. Ze względu na brak leczenia przyczynowego, terapia tej jednostki chorobowej skupia się na profilaktyce – unikaniu ekspozycji na promieniowanie słoneczne, stosowaniu kremów z wysokim filtrem przeciwsłonecznym, nawilżaniu i osłanianiu skóry i oczu, a także na wnikliwej obserwacji skóry pod kątem występowania podejrzanych zmian skórnych. Zabiegi te pozwalają na uniknięcie lub wczesne wykrycie nowotworów skóry, a tym samym przedłużenie życia młodych pacjentów.