Prawidłowo funkcjonujący układ odpornościowy charakteryzuje się reakcją na dużą liczbę patogenów i unieszkodliwianiem ich, nie wykazuje natomiast żadnej odpowiedzi w stosunku do cząsteczek, komórek i tkanek własnego organizmu. Stan taki określamy jako tolerancja immunologiczna. Zaburzenia dotyczące tych procesów nazywamy reakcjami autoimmunologicznymi, a prowadzą one do chorób autoimmunologicznych. Układ odpornościowy wykazuje wtedy odpowiedź na elementy własnego organizmu. Wysoce wyspecjalizowane komórki tego układu „zabijają” komórki wydzielając toksyczne substancje (cytokiny) i produkując białka, które blokują ich działanie. Białka te nazywane są przeciwciałami i mają zdolność do przyłączania się do obcych cząsteczek lub komórek, naznaczone w ten sposób elementy są “zjadane” przez komórki układu odpornościowego.
Choroby na tym tle dotykają od 2 do 5 % ludzi zamieszkujących kraje rozwinięte.
Czym jest autoimmunologiczne zapalenie mózgu?
Autoimmunologiczne zapalenie mózgu jest grupą chorób, w których dochodzi do zablokowania i uszkodzenia różnego rodzaju białek występujących w obrębie mózgu. Białka te znajdują się na powierzchni komórek nerwowych oraz tworzą kanały w ich błonie. Zaburzenia te rozwijają się na skutek nadmiernej aktywności układu odpornościowego, który własne cząsteczki „uważa za” cząsteczki obce, jego tolerancja immunologiczna jest zaburzona. Produkowane są przeciwciała przeciwko własnym białkom, zaburzając ich działanie. Białka, których funkcja została zmieniona na skutek autoimmunologicznego zapalenia mózgu, biorą udział w przekazywaniu informacji w układzie nerwowym (w transmisji synaptycznej) oraz odpowiadają za tworzenie nowych połączeń między komórkami nerwowymi. Procesy te są niezbędne dla funkcjonowania człowieka, odpowiadają bowiem za pamięć, uczenie się, myślenie, poznawanie i zachowanie.
Autoimmunologiczne zapalenie mózgu – objawy
Objawy autoimmunologicznego zapalenia mózgu są różnorodną grupą, przebieg choroby zależy od tego, przeciwko którym białkom wywołana została odpowiedź immunologiczna i jaka część mózgu jest zajęta. Zdecydowana większość autoimmunologicznych zapaleń mózgu objawia się zaburzeniami pamięci i funkcji poznawczych. Często występuje także stłumiona świadomość i śpiączka. U części pacjentów występuje okres prodromalny, objawy mogące być zwiastunami autoimmunologicznego zapalenia mózgu są bardzo nieswoiste. Mogą wystąpić objawy grypopodobne, takie jak ból głowy, czy gorączka. W kolejnym okresie następuje szybki postęp objawów neuropsychiatrycznych. Zaliczamy do nich:
- Niepokój;
- Bezsenność;
- Urojenia;
- Halucynacje;
- Myślenie paranoiczne;
- Zaburzenia nastroju;
- Depresja;
- Zaburzenia pamięci;
- Agresja.
Dalej, u pacjentów rozwijają się napady drgawek, postępująca utrata świadomości, ruchy mimowolne dotyczące głównie twarzy i kończyn oraz sztywność. Poza zaburzeniami neuropsychiatrycznymi, mogą pojawić się także: przyspieszona praca serca (rzadziej zwolniona lub nawet zatrzymanie akcji serca), wysokie ciśnienie krwi, ślinotok oraz zmniejszona liczba oddechów. Mogą zdarzyć się także zaburzenia elektrolitowe, głównie obniżony poziom sodu w krwi.
Autoimmunologiczne zapalenie mózgu – przyczyny
Przyczyn autoimmunologicznych zapaleń mózgu jest bardzo wiele, znaczna część mechanizmów nie została jeszcze wyjaśniona. Do autoimmunizacji, a dalej na skutek tego do rozwoju autoimmunologicznego zapalenia mózgu może dojść z powodu obecności nowotworu, co ujawnia się jako zespół paraneoplastyczny albo może zostać wywołane przez neuroinfekcje. Zespół paraneoplastyczny jest w tym wypadku zaburzeniem autoimmunologicznym wywołanym przez nowotwór. Do najczęstszych przykładów nowotworów, które predysponują do wystąpienia autoimmunologicznego zapalenia mózgu zaliczamy: potworniaka, grasiczaka, raka drobnokomórkowego płuca, chłoniaka, chorobę Hodgkina, czy też raka piersi. W obszarze nowotworu dochodzi do wytworzenia tych białek, które w stanie fizjologicznym występują w obrębie ośrodkowego układu nerwowego. Jednakże pojawienie się ich w nowym miejscu, w miejscu guza, prowadzi do wytworzenia odpowiedzi przeciwko tym białkom. Komórki układu immunologicznego produkują przeciwko nim przeciwciała, które trafiają do krwi, wraz z nią dostają się do płynu mózgowo-rdzeniowego i tam wiążą się do tych białek uniemożliwiając im pełnienie ich prawidłowej funkcji.
Zapamiętaj: Autoimmunologiczne zapalenie mózgu jest grupą chorób, w których dochodzi do zablokowania i uszkodzenia różnego rodzaju białek występujących w obrębie mózgu.
Na rozwój autoimmunologicznego zapalenia mózgu mają wpływ głównie wirusowe neuroinfekcje, brak jest danych na temat wpływu innych patogenów (grzyby, pierwotniaki czy bakterie). Do wirusów atakujących mózg zaliczamy: wirusa opryszczki zwykłej, wirusa cytomegalii, wirusa Epsteina-Barr, wirusa ospy wietrznej i półpaśca oraz wirusa różyczki. Zapalenie wywołane przez wirusa w obrębie mózgu doprowadza do destrukcji komórek nerwowych, które „umierając” wydzielają białka znajdujące się wcześniej na ich powierzchni. Wówczas zostaje wobec nich wywołana odpowiedź układu odpornościowego. Najbardziej destruktywnym wobec komórek nerwowych okazuje się być wirus opryszczki zwykłej, zatem też to właśnie ten wirus w największym stopniu odpowiada za wystąpienie autoimmunologicznego zapalenia mózgu spośród wszystkich wirusów neurotropowych. Do rozwoju autoimmunizacji mogą także predysponować czynniki genetyczne. W populacji znajdą się osoby z wariantami genów, które predysponują do wystąpienia choroby autoimmunologicznej oraz takie, które mają warianty chroniące.
Autoimmunologiczne zapalenie mózgu – diagnostyka
Najważniejszą metodą diagnostyczną przy podejrzeniu autoimmunologicznego zapalenia mózgu jest badanie autoprzeciwciał. Istnieje ogromna ilość własnych antygenów, przeciwko którym układ odpornościowy może wyprodukować przeciwciała, zatem liczba możliwych testów wykrywających te przeciwciała również jest bardzo duża. Materiałem, który przeszukuje się pod kątem znalezienia tych przeciwciał jest płyn mózgowo-rdzeniowy pobrany w czasie punkcji lędźwiowej. Znalezienie konkretnych przeciwciał dostarcza nam informacji przeciwko któremu antygenowi, któremu białku została wywołana odpowiedź immunologiczna.
Czy wiesz że: do chorób autoimmunologicznych zaliczamy też chorobę Leśniowskiego-Crohna, stwardnienie rozsiane oraz cukrzycę typu 1?
Kolejną metodą są badania obrazowe. Standardowo wykorzystuje się w tym celu obrazowania metodą rezonansu magnetycznego, w którym możemy uzyskać wzmożony sygnał w tym obszarze mózgu, który zajęty jest przez chorobę. W celu diagnostyki autoimmunologicznych zapaleń mózgu wykonuje się także badanie elektroencefalografii (EEG), które jest niezwykle przydatne w przypadku wystąpienia napadu drgawek w przebiegu choroby. Podczas badania EEG pacjent ma umieszczone na skórze głowy kilkanaście elektrod (10-20) i na podstawie pomiaru dokonanego za ich pomocą ocenia się czynność mózgu. Pomaga nam to w wykluczeniu subklinicznych (utajonych) drgawek, w przewidywaniu prognoz czy w sugerowaniu określonych diagnoz. Prawidłowy obraz zapisu EEG koreluje z dobrym rokowaniem niezależnie od innych czynników. Możliwą do przeprowadzenia, ale rzadko wykorzystywaną metodą diagnostyczną jest biopsja mózgu. Powodem tego jest obecność wielu innych, znacznie mniej inwazyjnych metod pozwalających zdiagnozować autoimmunologiczne zapalenia mózgu. Poza tym wynik biopsji nie pozwala nam jednoznacznie stwierdzić autoimmunologicznego pochodzenia. W części przypadków bardzo przydatne okazują się badania przesiewowe w kierunku nowotworów, ponieważ wykrycie i skuteczna terapia nowotworu może być bardzo pomocna w leczeniu autoimmunologicznego zapalenia mózgu.
Autoimmunologiczne zapalenie mózgu – leczenie
W leczeniu autoimmunologicznego zapalenia mózgu możemy wyróżnić dwie linie terapii, w których skład wchodzi głównie farmakoterapia.
Pierwsza linia obejmuje 3 metody.
- IVIG (intravenous immunoglobulines) – są to przeciwciała klasy IgG, które zostały pozyskane z krwi zdrowych dawców i są podawane choremu dożylnie. Uzyskane w ten sposób przeciwciała będą blokować zarówno patologiczne przeciwciała wytworzone w wyniku choroby autoimmunologicznej, a także komórki, które są odpowiedzialne za ich powstanie. Efektem tej metody leczenia będzie wyeliminowanie białek, powodujących uszkodzenie układu nerwowego.
- Podanie sterydów.
- Plazmafereza – metoda lecznicza polegająca na pobraniu osocza krwi, a następnie usunięciu z niego niekorzystnych dla stanu zdrowia pacjenta substancji.
Gdy leczenie pierwszego rzutu zawiedzie, stosujemy preparaty II linii. Są nimi dwa leki: rituximab oraz cyklofosfamid.
Autoimmunologiczne zapalenie mózgu a psychoza
Objawy psychopatologiczne są nieodłącznym elementem wczesnych etapów autoimmunologicznych zapaleń mózgu. W ich skład wchodzą agresja, niewłaściwe zachowania seksualne, ataki paniki, zachowanie kompulsywne, euforia, czy też lęk oraz objawy wytwórcze takie jak halucynacje. Narastają one w bardzo gwałtownym tempie i niekiedy są jedynymi możliwymi do zaobserwowania nieprawidłowościami w funkcjonowaniu pacjenta. Warto też zauważyć, że autoimmunologiczne zapalenie mózgu jest bardzo rzadką chorobą. Na tym etapie choroby, osoby te są podejrzewane o zażycie substancji psychoaktywnych i często znajdują się pod opieką lekarza psychiatry. W związku z tym właściwa choroba może zostać nierozpoznana lub rozpozna się ją w bardzo zaawansowanym stadium. Trzeba pamiętać, że autoimmunologiczne zapalenie mózgu, choć objawami przypomina chorobę psychiatryczną wymaga zupełnie innych metod terapii niż zaburzenia psychiatryczne.
Wczesna diagnoza i dobrze dobrane metody terapii mogą znacząco wpłynąć na rokowania pacjentów z autoimmunologicznym zapaleniem mózgu. Choroba ta sprawia liczne trudności diagnostyczne, ze względu na podobieństwo wyników obrazowych i laboratoryjnych badań różnych form zapalenia mózgu. Niezbędna jest wnikliwa diagnostyka różnicowa.