W organizmie człowieka możemy zaobserwować wiele fizjologicznych rytmów, które warunkują nasze codzienne życie. Oczywiście na początku pomyślimy o biciu serca, czy o codziennym cyklu snu i czuwania. Jednak w ciele kobiety możemy wyróżnić jeszcze jeden, bardzo istotny rytm zwany cyklem miesiączkowym. Jego prawidłowy przebieg jest warunkowany przez skomplikowaną sieć wzajemnych oddziaływań wielu hormonów, których nawet najmniejsze zmiany mogą spowodować zaburzenia. Przebiegający prawidłowo cykl menstruacyjny świadczy o zdrowiu układu rozrodczego kobiety, a także o jej dobrym ogólnym samopoczuciu. Dlatego warto wiedzieć jak przebiegają poszczególne jego etapy, ile trwają oraz jakie hormony biorą w nich udział.
Co to jest cykl miesiączkowy?
Cykl miesiączkowy jest to uporządkowany proces cyklicznych zmian hormonalnych, które zachodzą co miesiąc w organizmie kobiety. Ich następstwem są przemiany, które w największym stopniu dotyczą jajników i błony śluzowej macicy zwanej endometrium. W jajniku dochodzi do dojrzewania pęcherzyka, z którego następnie uwalnia się komórka jajowa, niezbędna do zapłodnienia. Dodatkowo wzrasta błona śluzowa macicy przygotowując się na przyjęcie zarodka. Takie zmiany zachodzą w każdym prawidłowym cyklu i ich zadaniem jest przygotowanie organizmu kobiety na ewentualną ciążę. W momencie, gdy nie dojdzie do zapłodnienia występuje krwawienie, zwane menstruacją lub miesiączką, rozpoczynające kolejny cykl.
Miesiączka jest to złuszczanie się błony śluzowej macicy, którego efektem jest towarzyszące krwawienie. Występuje od okresu dojrzewania, czyli od około 11-14 roku życia i zatrzymuje się na stałe dopiero w okresie menopauzy, kiedy organizm kobiety nie jest już zdolny do poczęcia dziecka. Zwykle trwa ona od 1 do 5 dni. Co ciekawe, po wydaleniu z macicy złuszczonych elementów, grubość błony śluzowej wynosi około 0,5 mm.
Ryc 1. Schemat cyklu miesiączkowego.
Źródło: https://medlibes.com/entry/menstrual-cycle
Prawidłowy cykl miesiączkowy można podzielić na 3 fazy:
- Fazę folikularną, inaczej pęcherzykową, która rozpoczyna się w pierwszym dniu krwawienia miesiączkowego. Wyściółka macicy jest wtedy pogrubiała od płynów i składników odżywczych przeznaczonych do odżywiania zarodka. Jeśli komórka jajowa nie została zapłodniona przez plemnik poziom estrogenu i progesteronu – hormonów wydzielanych przez jajnik zaczyna spadać. W rezultacie górne warstwy endometrium złuszczają się, co skutkuje wystąpieniem krwawienia miesiączkowego. W fazie tej dochodzi również do wzrostu hormonu folikulotropowego (FSH) wydzielanego przez przysadkę stymulującego wzrost pęcherzyków jajnikowych. Przysadka mózgowa jest gruczołem położonym wewnątrz czaszki w kostnym zagłębieniu zwanym siodłem tureckim i wydzielającym hormony, które regulują działanie innych narządów w organizmie, między innymi jajników. Gdy poziom hormonu folikulotropowego spada, tylko jeden z pęcherzyków zwany dominującym kontynuuje swój rozwój. Wkrótce zaczyna on wytwarzać estrogen, który wpływa na rozrost błony śluzowej macicy oraz stymuluje wzrost wydzielania hormonu luteinizującego (LH) w przysadce. Faza pęcherzykowa trwa około 13-14 dni.
- Kolejną fazą jest owulacja, która rozpoczyna się, gdy wzrasta poziom hormonu luteinizującego. Powoduje on pęknięcie pęcherzyka jajnikowego i uwolnienie komórki jajowej. Interesujący może być fakt, że uwalnianie się jaja nie występuje naprzemiennie w prawym czy lewym jajniku, a wydaje się być zupełnie przypadkowe. Jeśli jeden z nich zostanie usunięty, drugi co miesiąc uwalnia komórkę jajową.
- Faza lutealna rozpoczyna się po owulacji. Jeśli nie nastąpiło zapłodnienie to trwa około 14 dni i kończy się tuż przed miesiączką. W tej fazie pęknięty pęcherzyk zamyka się po uwolnieniu komórki jajowej i tworzy strukturę zwaną ciałkiem żółtym. Jej zadaniem jest wytwarzanie coraz większych ilości progesteronu. Hormon ten pełni bardzo ważną rolę, ponieważ:
- Powoduje wzrost błony śluzowej macicy oraz jej wypełnienie płynami i substancjami odżywczymi przygotowując macicę do przyjęcia i odżywiania zarodka.
- Sprawia, że śluz szyjki macicy ulega zagęszczeniu, co zmniejsza prawdopodobieństwo przedostania się plemników lub bakterii do macicy.
- Powoduje nieznaczny wzrost temperatury ciała w tej fazie cyklu i utrzymuje ją na podwyższonym poziomie aż do rozpoczęcia miesiączki.
Przez większość fazy lutealnej poziom estrogenu jest wysoki. Estrogen tak jak progesteron również stymuluje rozwój endometrium. Jeśli komórka jajowa nie zostanie zapłodniona to po 14 dniach ciałko żółte przekształca się w ciałko białawe, poziom estrogenu i progesteronu spada i rozpoczyna się nowy cykl menstruacyjny.
Inaczej wygląda sytuacja w momencie, gdy zarodek zagnieździ się w błonie śluzowej macicy. Komórki, które go otaczają zaczynają wtedy wytwarzać hormon zwany ludzką gonadotropiną kosmówkową (HCG). Testy ciążowe dostępne w aptekach opierają się właśnie na wykrywaniu wzrostu poziomu tego hormonu w moczu. Oczywiście można także wykonać takie badanie w laboratorium, oznaczając poziom hormonu we krwi.
Ile trwa cykl miesiączkowy?
Cykl miesiączkowy jest liczony od pierwszego dnia miesiączki do pierwszego dnia następnego krwawienia miesiączkowego. Typowy cykl menstruacyjny trwa 28 dni, ale każda kobieta jest inna. Ponadto jego długość może różnić się w zależności od miesiąca. Dlatego przyjęto, że prawidłowa długość trwania cyklu to 24-38 dni. Oznacza to, że czas od pierwszego dnia ostatniej miesiączki do początku następnej wynosi co najmniej 24 dni, ale nie więcej niż 38 dni. Jeśli kobieta zaobserwuje u siebie, że długość cyklu jest nieregularna i nie mieści się w podanej normie powinna udać się na wizytę do lekarza ginekologa. Tego typu objawy należy skonsultować, aby w razie potrzeby wykonać odpowiednie badania i wdrożyć leczenie.
Co to są dni płodne?
Dni płodne są to dni, w których istnieje prawdopodobieństwo zajścia w ciąże. Następuje to po zapłodnieniu, czyli połączeniu się komórki jajowej z plemnikiem. Nasienie mężczyzny może żyć około 3-5 dni w narządach rozrodczych kobiety. Natomiast komórka jajowa żyje zaledwie 12-24 godzin. Wobec tego kobieta najprawdopodobniej zajdzie w ciążę, jeśli współżyje z mężczyzną w ciągu trzech dni przed owulacją i do jednego dnia po niej. Nie jesteśmy w stanie jednak ze stuprocentową pewnością określić, kiedy ona wystąpi. Próby oszacowania dni płodnych będą zatem szczególnie ważne dla osób starających się o dziecko, a niekoniecznie będą dobrym sposobem na zapobiegnięcie ciąży.
Jak obliczyć dni płodne?
W celu obliczenia dni płodnych należy założyć kalendarz, w którym zaznacza się co miesiąc wystąpienie krwawienia miesiączkowego. Dzięki temu można oszacować, kiedy wystąpi owulacja. Ma to miejsce zazwyczaj 14 dni przed wystąpieniem następnego krwawienia. Gdy zakreślimy ten dzień w kalendarzu należy oznaczyć 5 dni wcześniej oraz 1 dzień po. Są to szacunkowe dni płodne, w których szansa zajścia w ciążę jest wysoka. Jednak należy zaznaczyć, że jest to hipoteza. Cykl menstruacyjny może być łatwo zakłócony przez czynniki środowiskowe, takie jak stres, zmiany sposobu odżywiania się, czy zmiany pogody. Może to spowodować przesunięcia daty owulacji, a tym samym dni płodnych.
Zapamiętaj: Bardzo ważne jest, aby zrozumieć fizjologię cyklu menstruacyjnego. Kobieta może lepiej poznać siebie, ocenić swoje samopoczucie w poszczególnych jego fazach oraz wpływ różnych czynników na przesunięcia krwawienia miesiączkowego.
Do oceny czasu, kiedy istnieje zwiększone prawdopodobieństwo zajścia w ciążę służy również pomiar temperatury. Jak już wiemy progesteron powoduje jej wzrost w fazie lutealnej czyli tuż po owulacji. Inną metodą służącą do określenia, czy wystąpiła owulacja jest badanie moczu, w którym zmierzony zostaje poziom hormonu luteinizującego (LH). Jak widzimy na schemacie jego poziom rośnie tuż przed owulacją. Taki pomiar możemy wykonać również w domu, ponieważ w aptece ogólno dostępne są testy owulacyjne. Ich działanie polega na zanurzeniu specjalnych pasków w próbce moczu zgodnie z instrukcją. Odpowiednie zabarwienie będzie świadczyło o wysokim poziomie hormonu luteinizującego, czyli o zbliżającej się owulacji.
Inną metodą naturalnego planowania rodziny jest obserwacja zmian śluzu szyjkowego w trakcie cyklu miesiączkowego. Podczas trwania fazy folikularnej następuje stopniowe zwiększenie produkcji śluzu. Natomiast przed owulacją staje się on wodnisty, przezroczysty i bardzo ciągliwy. Zmiana ta pozwala na stworzenie środowiska, które pozwala na przedostanie się plemników do komórki jajowej. W momencie zaobserwowania takiego śluzu istnieje prawdopodobieństwo zajścia w ciążę. Po owulacji ilość wydzieliny się zmniejsza.
Ile trwają dni płodne?
Badania wykazały, że czas trwania dni płodnych jest bardzo zmienny, nawet wśród kobiet, które uważają swoje cykle miesiączkowe za regularne. Ponad 70% kobiet jest płodna jeszcze przed 10 dniem lub po 17 dniu cyklu. Dlatego ciężko jest jednoznacznie ocenić ile one trwają i u każdej kobiety będzie to wyglądało inaczej. Orientacyjnie możemy stwierdzić, że utrzymują się przez 7 dni w każdym z cykli.
Ciąża a dni niepłodne
Oczywiście istnieje możliwość zajścia w ciążę w dni określane jako niepłodne. Jest to uzależnione od wielu czynników. Wystarczy, że w cyklu miesiączkowym przesunie się moment owulacji i dni określone w kalendarzyku jako niepłodne staną się potencjalnym czasem, kiedy zajście w ciążę jest jak najbardziej możliwe. Badania przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych, opracowane przez amerykański Narodowy Instytut Nauk o Zdrowiu Środowiskowym wykazały, że średnio 10% kobiet regularnie miesiączkujących była płodna w czasie od 6 do 21 dnia cyklu. Z kolei oszacowanie zakresu dni płodnych w przypadku kobiet nieregularnie miesiączkujących jest jeszcze trudniejsze i mniej przewidywalne.
Czy wiesz że: cykliczne zmiany poziomu hormonów podczas cyklu menstruacyjnego wywołują zmiany w funkcjonowaniu układu odpornościowego, przyczyniając się m.in. do jego nadaktywności? Jest to jedna z przyczyn zwiększonej zapadalności kobiet na choroby autoimmunologiczne takie jak toczeń czy reumatoidalne zapalenie stawów.
Bardzo ważne jest, aby zrozumieć fizjologię cyklu menstruacyjnego. Kobieta może lepiej poznać siebie, ocenić swoje samopoczucie w poszczególnych jego fazach oraz wpływ różnych czynników na przesunięcia krwawienia miesiączkowego. Prowadzenie kalendarzyka, w którym kobieta zaznacza co miesiąc pierwszy dzień menstruacji pozwala ocenić między innymi czy cykle są regularne oraz czy krwawienie pojawiają się częściej niż powinny. Dzięki temu kobieta może dostrzec tego rodzaju zaburzenia i inne niepokojące objawy z którymi będzie mogła zgłosić się do lekarza ginekologa. Oceni on, czy występujące nieprawidłowości są powodem do zmartwień, wdroży odpowiednią diagnostykę i zleci niezbędne leczenie. Ma to również dużą wartość w procesie starania się o dziecko, ponieważ cykl miesiączkowy jest podstawą przygotowania organizmu do rozwoju w nim nowego życia. Dzięki temu, że kobieta będzie obserwowała swój cykl, może orientacyjnie obliczyć moment owulacji i wiedzieć, kiedy ma największą szansę zajść w ciążę.