Właściwości lecznicze Gojnika były dobrze znane starożytnym cywilizacjom. Roślinę tę wykorzystywano głównie do łagodzenia stanów zapalnych błon śluzowych górnych dróg oddechowych. Egipcjanie jako pierwsi odkryli, iż wykazuje działanie wykrztuśne [1]. Obecnie surowiec ten występuje na terenie niemalże całej Europy, w tym też Polski. Spotykany jest jako dziko rosnąca roślina jadalna [2, 3, 4]. Zioło rozsiewa się na ubogich łąkach, pastwiskach czy opuszczonych polach. W terminologii polskiej Gojnik nazywany jest także Szanta Zwyczajna, Szałwia libańska, Krzecina, czy Krzeszyna [3].
Gojnik ziele
W skład Gojnika w największej ilości wchodzą związki terpenowe i sterole. Wyżej wspomniane substancje biologicznie czynne są w dużej mierze odpowiedzialne za właściwości prozdrowotne rośliny. Ponadto swoje właściwości lecznicze zawdzięcza fenolokwasom, glikozydom fenolowym lub fenyletanoidowym, flawonoidom i olejkom eterycznym. Na cenne walory zdrowotne wpływ także mają garbniki i alkaloidy np. zaliczana do nich cholina. Pozostałą część stanowią kwasy organiczne, saponiny, sole mineralne i śluzy. Nie sposób nie wspomnieć, iż Gojnik jest roślinnym źródłem witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A,E,K). Co ciekawe, podczas kwitnienia roślina wydziela olejek eteryczny o charakterystycznym zapachu, który dzięki ponad ¾ zawartości seskwiterpenu, nadaje dodatkowych walorów zdrowotnych [4].
Gojnik – właściwości lecznicze
Gojnik swoją popularność zyskał głównie dzięki właściwościom przeciwzapalnym. Badania wykazują, iż w odpowiedniej dawce zmniejsza stan zapalny organizmu poprzez hamowanie cyklooksygenazy COX 2, uwalniając prostaglandyny na odpowiednim poziomie. W wyniku takiej reakcji dochodzi do pobudzenia błon śluzowych górnych dróg oddechowych. Powstały w efekcie rozkurcz mięśni gładkich oskrzeli, zwiększa sekrecję wydzielin, zalegających w danej części układu oddechowego. Jednakże warto zaznaczyć, iż takie właściwości potwierdzone są głównie w badaniach na zwierzętach, z tego powodu powinniśmy podchodzić sceptycznie do wyników [5]. Nie ulega jednak wątpliwości, iż wyciągi z ziela Szanty zwyczajnej wchodzą w skład wielu syropów, mieszanek ziołowych czy nawet cukierków do ssania [6].
Zapamiętaj: Napar z gojnika jest zalecany w przypadku przeziębień oraz przy nieżycie żołądka.
Warto wspomnieć, iż napary z ziela są często stosowanymi preparatami przez diabetyków. Istnieją pewne dowody ku temu, że składniki aktywne w nich zawarte mogą obniżać stężenie glukozy we krwi. W literaturze można jednak spotkać się z nielicznymi badaniami wskazującymi na takie działanie. Zazwyczaj były one krótkoterminowe z udziałem małej grupy osób. Z tego powodu nie powinniśmy uważać zioła za środek, który miałby znaczący wpływ na wrażliwość insulinową [7]. Według zaleceń Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego nie istnieją preparaty ani suplementy diety, które wspomagałyby terapię cukrzycy. Jedynym rozwiązaniem wydaje się właściwy sposób odżywiania połączony z dobraną farmakoterapią i aktywnością fizyczną na odpowiednim poziomie [8].
Niepodważalny jest jednak fakt, iż Gojnik jest bogactwem polifenoli tj. kwasy fenolowe (tj. kwas kawowy i ferulowy) oraz flawony (m.in. apigenina, luteolina). Związki te należą do antyoksydantów, wykazujących silne działanie przeciwutleniające. Neutralizując wolne rodniki, zmniejszają ryzyko stresu oksydacyjnego. Stan ten polega na zaburzeniu równowagi pomiędzy reaktywnymi formami tlenu a zdolnością do natychmiastowej detoksykacji w/w związków oraz ubocznych produktów ich działania [9]. Opisany wyżej proces jest główną z przyczyn kancerogenezy.
W tradycyjnej medycynie ludowej wywar z ziela podawano w postaci okładów na świeże rany i oparzenia. Takie postępowanie miało na celu odkazić miejsce uszkodzenia
i przyspieszyć proces gojenia się skóry.
Gojnik – dawkowanie
Według ludowej tradycji syrop z Szanty przygotowuje się ze stu gramów liści i jednego litra zimnej wody. To właśnie w liściach występuje największa ilość wspomnianych już związków bioaktywnych. Po przygotowaniu roztworu, należy podgrzać napar, dodając przy tym pół kilograma cukru. W literaturze staropolskiej wskazuje się, iż łyżeczka dziennie może wspomóc wydalanie zalegającej wydzieliny z dróg oddechowych. Szantę zwyczajną spożywano także w formie soku, wyciskanego bezpośrednio ze świeżych roślin. Nie należało wtedy przekraczać dawki 6 łyżek [7]. Eksperci nie wskazują konkretnej ilości, jaka wykazuje potwierdzone działanie terapeutyczne czy profilaktyczne. Warto podkreślić, że aby czerpać z bogactwa odżywczego Gojnika, najlepiej jest zbierać ziele w pełni kwitnienia. Ponadto pędy należy suszyć w miejscu przewiewnym i chronionym przed promieniami słonecznymi. W suszarni natomiast temperatura powietrza nie powinna spadać poniżej 35 st. C. Po tym czasie warto sprawdzić, czy surowiec łatwo ulega złamaniu. Taka cecha świadczy o otrzymaniu produktu najwyższej jakości [2].
Gojnik – przeciwskazania
Gojnik wydaje się być bezpiecznym ziołem dla osób w każdym wieku. Nie wykazano do tej pory negatywnych skutków jego przedawkowania. Jednakże zaleca się, aby kobiety w ciąży jak i karmiące piersią zrezygnowały ze stosowania naparów z gojnika. Obecnie nie posiadamy wystarczającej ilości badań naukowych, które potwierdzałyby bezpieczeństwo jego spożywania dla płodu.
Czy wiesz że: gojnik tak samo jak dziurawiec może osłabić działanie niektórych leków?
Gojnik należy do ziół zapomnianych i rzadko wykorzystywanych w kuchni polskiej. Jednakże dzięki swoim licznym prozdrowotnym właściwościom, wydaje się być ciekawym urozmaiceniem diety. Pomimo, iż nie dysponujemy wystarczającymi badaniami, aby móc wskazać dawkę wykazującą dobroczynny wpływ na nasz organizm, warto stosować go wcelu prewencyjnym. Suszone ziele Gojnika ze względu na charakterystyczne właściwości organoleptyczne (smak, aromat) można nie tylko stosować w formie naparów. Polecany jest także jako przyprawa do zup czy potraw z dodatkiem roślin strączkowych [2].
Agnieszka Momora