Kości spełniają w naszym organizmie bardzo wiele istotnych funkcji – nie tylko tworzą “rusztowanie” dla mięśni i więzadeł, ochraniają narządy wewnętrzne, uczestniczą w produkcji elementów morfotycznych krwi za pośrednictwem szpiku kostnego, lecz także stanowią potężny rezerwuar pierwiastków mineralnych. Niezbędnym warunkiem prawidłowej mineralizacji kośćca jest dostateczna podaż wapnia i fosforu, potrzebnych do budowy lub odbudowy kości. Jeżeli dojdzie do niedoboru wyżej wymienionych pierwiastków, może rozwinąć się schorzenie nazywane osteomalacją. Jak objawia się osteomalacja oraz czym różni się ona od osteoporozy?
Co to jest osteomalacja?
Osteomalacja jest to metaboliczna choroba kości, polegająca na odwapnieniu lub niedostatecznym odkładaniu się soli wapnia w macierzy kostnej. Prowadzi to do zmniejszenia wytrzymałości mechanicznej kości i ich wyginania pod wpływem obciążeń. W konsekwencji dochodzi do trwałych zniekształceń kości, trudności w poruszaniu się i deformacji ciała. Osteomalację rozpoznaje się u osób dorosłych, po zakończonym procesie wzrostu (po zrośnięciu nasad kości długich z trzonami). Częstość występowania osteomalacji zwiększa się wraz z wiekiem, a największe ryzyko zachorowania dotyczy populacji powyżej 80 roku życia – szacuje się, że to schorzenie dotyka aż 30% osób w tym przedziale wiekowym.
Osteomalacja – objawy
Obraz kliniczny osteomalacji nie jest charakterystyczny, a jej rozpoznanie wymaga przeprowadzenia wielu badań laboratoryjnych m.in. oznaczenia stężenia wapnia, witaminy D, fosforu, parathormonu w surowicy krwi oraz wykonania zdjęć rentgenowskich układu kostnego.
Najczęściej zgłaszanymi przez chorych dolegliwościami we wczesnym okresie choroby są:
- rozlane bóle kostne i wrażliwość kości na ucisk – dotyczy to głównie żeber, miednicy i kręgosłupa;
- męczliwość i osłabienie mięśni, zwłaszcza proksymalnych tj. bliższych tułowiu, np. mięśni obręczy biodrowej – objawia się ono trudnościami we
- wchodzeniu po schodach i wstawaniu z krzesła;
- kołyszący, “kaczkowaty” chód.
W dalszym przebiegu osteomalacji pojawiają się:
- deformacje kości, najbardziej zaznaczone na kończynach dolnych – przybierają one kształt litery O;
- obrzmienia stawów z powodu poszerzenia zakończeń kości długich;
- podatność kości na złamania, często bez związku z urazem – takie złamania nazywamy patologicznymi, gdyż dotyczą one kości uprzednio zmienionej chorobowo;
- w długotrwałej chorobie, spowodowanej znacznym niedoborem witaminy D i w jego następstwie niedoborem wapnia może dochodzić do rozwoju tężyczki, która objawia się napadami tężyczkowymi. Cechują się one drętwieniem i symetrycznymi skurczami mięśni rąk, następnie przedramion, twarzy, klatki piersiowej i kończyn dolnych. Podczas napadów tężyczki zachowana jest świadomość.
Należy pamiętać, że prezentowane przez chorego objawy zależą ściśle od okresu choroby. We wczesnym okresie będą dominować rozlane bóle kostne i osłabienie mięśni proksymalnych kończyn dolnych, a w zaawansowanym stadium choroby- zniekształcenia kości. W rzadkich przypadkach osteomalacja może przebiegać także bezobjawowo, a jej rozpoznanie jest wówczas możliwe jedynie na podstawie badań laboratoryjnych i radiologicznych.
Osteomalacja – przyczyny
Najczęstszą przyczyną osteomalacji jest niedobór w organizmie witaminy D lub zaburzenia jej przemiany (np. na skutek zmniejszonej aktywności enzymów biorących udział w jej przekształcaniu do form aktywnych w przebiegu chorób wątroby i nerek). Do niedoboru witaminy D dochodzi na skutek:
- niedostatecznej podaży w pokarmach (dieta pokrywa maksymalnie 20% dziennego zapotrzebowania na witaminę D);
- niedostatecznej syntezy w skórze- jest to szczególnie istotny problem w miesiącach jesienno- zimowych, kiedy nie mamy dostatecznej ekspozycji na światło słoneczne. W okresie od października do marca synteza witaminy D w skórze nie jest efektywna i w tym czasie zalecana jest suplementacja witaminą D w dawce 800-2000 IU/ dobę dla osób dorosłych, w zależności od masy ciała i jej podaży w diecie;
- zaburzonego wchłaniania z przewodu pokarmowego (stan po resekcji jelita, przewlekłe zapalenie trzustki, choroba Leśniowskiego-Crohna).
*IU – jednostka międzynarodowa, określająca aktywność substancji biologicznie czynnych, takich jak witaminy czy hormony.
Innymi przyczynami osteomalacji są:
- niedobór fosforanów – najczęściej na skutek niedostatecznego wchłaniania fosforanów z przewodu pokarmowego np. u osób nadużywających alkoholu;
- niedobór wapnia – głównie na skutek niedostatecznej podaży tego pierwiastka w diecie;
- czynniki toksyczne np. zatrucie glinem.
Wapń jest pierwiastkiem, który w 98% zmagazynowany jest w kościach i zębach, gdzie pełni rolę budulcową i podporową. Razem z fosforem odpowiada za prawidłową mineralizację kości, nadając im wytrzymałość i odporność na złamania. Niedobór tych pierwiastków przyczynia się do upośledzenia procesów mineralizacji kości, a w konsekwencji do ich zmniejszonej twardości i większej podatności na deformacje i złamania.
Zapamiętaj: Osteomalacja jest to metaboliczna choroba kości, polegająca na odwapnieniu lub niedostatecznym odkładaniu się soli wapnia w macierzy kostnej.
Witamina D jest podstawowym czynnikiem wchłaniania wapnia i fosforu z przewodu pokarmowego, a także ich wchłaniania zwrotnego w nerkach. Pobudza komórki kościotwórcze (osteoblasty) i hamuje resorpcję (niszczenie) kości, przez co zapobiega nadmiernej utracie tkanki kostnej i chroni przed złamaniami. Niedobór witaminy D powoduje niedostateczne wchłanianie wapnia i fosforu z przewodu pokarmowego, co prowadzi do upośledzenia mineralizacji kości i sprzyja osteomalacji.
Osteomalacja a osteoporoza
Choć nazwa obu schorzeń brzmi bardzo podobnie, to jednak osteomalacja nie jest tożsama z osteoporozą. Część objawów, jak np. bóle kości oraz występowanie złamań patologicznych, jest wspólna dla obu schorzeń, lecz przyczyny leżące u ich podłoża są odmienne. Jak omówiono powyżej, najczęstszą przyczyną osteomalacji jest niedobór witaminy D w organizmie, natomiast etiologia osteoporozy jest bardziej zróżnicowana. Najczęściej osteoporoza jest wynikiem starzenia się układu szkieletowego i dotyczy w większej mierze kobiet niż mężczyzn. Jej wystąpieniu może sprzyjać wiele czynników, między innymi:
- predyspozycja rodzinna – zwłaszcza złamania szyjki kości udowej u rodziców;
- niska aktywność fizyczna i siedzący tryb życia;
- płeć żeńska;
- nierodzenie;
- stan pomenopauzalny;
- palenie tytoniu;
- niedobór wapnia w diecie;
- stosowanie różnych leków np. glikokortykosteroidów, leków przeciwpadaczkowych, hormonów tarczycy w dużych dawkach.
W większości przypadków osteoporoza początkowo przebiega bezobjawowo, a pierwszym jej objawem bywa złamanie patologiczne, które najczęściej lokalizuje się w kręgach. W osteomalacji dominują rozległe bóle kostne i osłabienie mięśni kończyn dolnych, a do złamań dochodzi w późniejszym etapie choroby. W przebiegu osteoporozy nie obserwuje się ponadto deformacji i odkształceń kości długich. Również leczenie obydwu chorób jest zupełnie odmienne – w przypadku osteomalacji w większości przypadków wystarczającym postępowaniem jest stosowanie witaminy D, natomiast podstawowymi lekami w terapii osteoporozy są bisfosfoniany i preparaty wapnia (suplementacja wit. D stanowi uzupełnienie terapii).
Osteomalacja – leczenie
Ze względu na fakt, że niedobór witaminy D stanowi najczęstszą przyczynę osteomalacji, w leczeniu stosuje się suplementację witaminą D. Dawka uzależniona jest od przyczyny, jaka wywołała u danej osoby niedobór witaminy D:
a). jeżeli niedobór spowodowany jest niedostateczną ilością witaminy D w diecie lub zbyt małą ekspozycją na światło słoneczne- wskazane jest podawanie witaminy D w dawce >4000 IU/ dobę przez 3-12 miesięcy, a następnie w dawce podtrzymującej 1000-2000 IU/dobę;
b). jeśli niedobór witaminy D wynika z jej zaburzonego wchłaniania w przewodzie pokarmowym – należy podawać witaminę D w dawce 50 000 IU raz w tygodniu, aż do uzyskania optymalnego jej stężenia w surowicy (30-50 ng/ml);
c). jeżeli wyżej wymienione dawkowanie nie przynosi poprawy oraz u pacjentów ze schorzeniami wątroby i nerek – zaleca się podawanie aktywnych form witaminy D, które nie muszą być już dalej przekształcane enzymatycznie w tych narządach. Takimi preparatami są:
- kalcyfediol – w przypadku ciężkiej niewydolności wątroby;
- alfakalcydiol – w przypadku niewydolności nerek.
Czy wiesz że: Odpowiednikiem osteomalacji u dzieci jest krzywica - zaburzenie obejmuje wówczas zarówno kość, jak i płytkę wzrostową, prowadząc do zahamowania wzrostu kości? U dzieci, poza deformacjami kości kończyn i miednicy, niedobór witaminy D i wapnia prowadzi do opóźnionego rozwoju psychofizycznego, upośledzenia przyrostu masy i długości ciała, opóźnionego zarastania ciemiączek, niedorozwoju zębów oraz zaburzeń kardiologicznych.
W przypadku stosowania aktywnych metabolitów witaminy D niezbędne jest częste kontrolowanie stężenia wapnia w surowicy krwi, ponieważ łatwo może dojść do przedawkowania witaminy D i w konsekwencji do rozwoju hiperkalcemii (nadmiaru wapnia we krwi). Jeśli przyczyną osteomalacji jest hipofosfatemia (niedobór fosforu), co zdarza się znacznie rzadziej niż niedobór wit D, wskazane jest leczenie przyczynowe np. leczenie istniejącej choroby alkoholowej. Zalecane jest także zwiększenie spożycia mleka i jego przetworów, gdyż produkty te są bogate w fosfor.
U wszystkich chorych zalecana jest także ekspozycja na światło słoneczne- powinno być odsłonięte minimum 18% powierzchni skóry, czyli ramiona i podudzia, przez 20 minut dziennie między godziną 10.00 a 15.00, bez stosowania filtrów ochronnych.
Osteomalacja jest stosunkowo częstym schorzeniem, zwłaszcza wśród pacjentów w starszej grupie wiekowej. Ze względu na to, że może prowadzić do trwałych deformacji i bolesnych złamań kości, warto jej zapobiegać poprzez dostarczanie organizmowi odpowiedniej ilości witaminy D orazu fosforu. W okresie jesienno-zimowym szczególnie istotne jest wprowadzenie suplementacji wit. D, gdyż w tych miesiącach, ze względu na znacznie zmniejszone natężenie światła słonecznego, nie jesteśmy w stanie zsyntetyzować jej w skórze w wystarczającej ilości.