Psychoterapia jest, obok farmakoterapii, jedną z dwóch podstawowych metod terapii w psychiatrii. Na przestrzeni lat wykształciło się mnóstwo różnych nurtów i podejść psychoterapeutycznych, m.in. terapia psychodynamiczna, poznawczo-behawioralna czy interpersonalna. Jednym z wariantów podejścia poznawczo-behawioralnego jest racjonalna terapia zachowania.
Rys historyczny
Twórcą racjonalnej terapii zachowania (RTZ) był Maxie Clarence Maultsby Jr., amerykański psychiatra. Podczas swojej praktyki lekarskiej zgłębiał poglądy takich psychologów jak Donald O. Hebb, Aleksander Łuria czy Albert Ellis (twórca terapii racjonalno-emotywnej). Analizował również prace nad odruchami warunkowymi i bezwarunkowymi Iwana Pawłowa i technikę uczenia sprawczego (tzw. warunkowanie instrumentalne) opracowaną przez Burnhusa Frederica Skinnera. Pokłosiem doświadczeń wyniesionych z prac nad powyższymi teoriami było przedstawienie nowego podejścia terapeutycznego, które Maultsby nazwał racjonalną terapią zachowania.
Co to jest racjonalna terapia zachowania?
Racjonalna terapia zachowania jest rodzajem terapii nurtu poznawczo-behawioralnego – czyli skupiającego się na relacjach między zachowaniem człowieka, a procesami poznawczymi. Racjonalna terapia zachowania stawia nacisk na istnienie błędnego koła, w którym nieprawidłowe interpretacje faktów powodują konsekwencje natury mentalnej (psychicznej) i behawioralnej (odnoszącej się do zachowania). Głównym założeniem RTZ jest analiza i odkrycie irracjonalnych przekonań i przekształcenie ich w przekonania racjonalne, prozdrowotne, które mają oparcie w faktach.
Założenia racjonalnej terapii zachowania
Maultsby w swoich pracach odróżnia fakty od prawd. Według niego fakty są tym, co istnieje w rzeczywistym świecie, czymś niepodważalnym obiektywnie, niezależnie od tego czy się z tym zgadzamy czy nie. Prawdy (przekonania) są to natomiast idee lub myśli, w które wierzymy i to wiara w nie czyni je dla nas prawdziwymi. Prawdy mogą się różnić między ludźmi i często mają niewiele wspólnego z faktami. Według Maulstby’ego istotą zdrowia jest oparcie swych subiektywnych przekonań na obiektywnych faktach.
W racjonalnej terapii zachowania powstawanie emocji przedstawia model ABCD. Według tego modelu pierwszym etapem jest bodziec aktywujący (A), którym może być to, co zobaczyliśmy, usłyszeliśmy, doświadczyliśmy. Reakcją na bodziec jest pojawienie się myśli, przekonania czy postawy (B) wobec danego wydarzenia. Kolejnym elementem jest emocja (C), jaką reagujemy na nasze myśli czy postawy, a dopiero pod wpływem tej emocji podejmujemy konkretne działanie (D). W trakcie rozwoju i uczenia się, człowiek wykształca pewne nieświadome wzorce reakcji emocjonalnych na dane bodźce, które prowadzą do standardowych zachowań. Niestety nie zawsze nasze reakcje, według modelu ABCD, są racjonalne i prozdrowotne. Istotą terapii jest zatem odkrycie tych irracjonalnych zależności, odrzucenie ich i wypracowanie nowych, spełniających przynajmniej 3 z 5 wymienionych poniżej zasad zdrowego myślenia.
Pięć Zasad Zdrowego Myślenia (5ZZM)
- Zdrowe myślenie jest oparte na oczywistych faktach
- Zdrowe myślenie najskuteczniej pomaga Ci chronić twoje życie i zdrowie
- Zdrowe myślenie najskuteczniej pomaga osiągnąć Twoje bliższe i dalsze cele
- Zdrowe myślenie najskuteczniej pomaga Ci uniknąć najbardziej niepożądanych konfliktów lub je rozwiązywać.
- Zdrowe myślenie najskuteczniej pomaga Ci czuć się tak, jak chcesz bez nadużywania żadnych substancji.
Reedukacja emocjonalna
Jeżeli nasze myślenie nie spełnia zasad zdrowego myślenia konieczne jest zastąpienie szkodliwych przekonań nowymi, prawidłowymi. Dokonuje się to przede wszystkim w drodze reedukacji emocjonalnej. Pierwszym etapem reedukacji emocjonalnej jest uzyskanie wglądu, czyli odkrycia, że nasze zachowanie jest nieprawidłowe. Następnie przeprowadzamy ćwiczenie, w którym danej sytuacji przypisujemy wszystkie elementy modelu ABCD. Po zakończeniu tej fazy należy przygotować drugi model ABCD, ale pod pozycją A wypisujemy tylko obiektywne fakty dotyczące tej sytuacji a pod B pożądane przez nas postawy, które spełniają przynajmniej 3 zasady zdrowego myślenia. Następnie przy pozycji C analizujemy, jakie reakcje emocjonalne wzbudza w nas nowa postawa i nowe działanie (pozycja D), które w danej sytuacji będziemy podejmować.
Podczas porównania obu tych modeli dojdzie najprawdopodobniej do dysonansu poznawczego. Jest to poczucie, że coś tu nie gra, które pojawia się, kiedy w wypracowanym przez nas modelu zachowania pojawią się nowe elementy. Nie jesteśmy do nich przyzwyczajeni, dlatego mogą budzić w nas mieszane uczucia. Jest to jednak najważniejszy element emocjonalnej reedukacji. Utrzymanie tego stanu i dopuszczenie do siebie nowej informacji jest podstawą terapii. Odpowiednio częste powtarzanie nowego, wypracowanego w trakcie terapii zachowania sprzyja wytworzeniu nowych połączeń między komórkami nerwowymi, co przekłada się na utrwaleniu nowej reakcji emocjonalnej. Nabycie umiejętności reedukacji emocjonalnej daje szansę na poprawną modyfikację swoich zachowań nawet po zakończeniu terapii, dając pacjentowi umiejętność samopomocy emocjonalnej.
Zalety racjonalnej terapii zachowania:
- wszechstronna,
- krótkoterminowa,
- adresowana do każdego,
- dająca długotrwałe efekty.
Zastosowanie racjonalnej terapii zachowania
Racjonalna terapia zachowania znalazła zastosowanie w terapii różnorodnych zaburzeń i chorób, nie tylko psychicznych. Dedykowana jest przede wszystkim osobom z zaburzeniami lękowymi i w kontrolowaniu emocji, zwłaszcza złości. Może skutecznie podnosić poczucie naszej wartości i pomóc w poradzeniu sobie z poczuciem winy (ogólnie – szeroko pojęty rozwój osobisty). Racjonalną terapię zachowania poleca się również osobom, chorującym na poważne schorzenia somatyczne, w tym przypadku nie zastępuje właściwego leczenia, ale wspiera dobre funkcjonowanie mentalne. Należy pamiętać jednak, że ta forma terapii ma swoje ograniczenia i nie jest polecana pacjentom z zaburzeniami psychotycznymi czy z głębokimi zaburzeniami osobowości.
Podsumowanie
Racjonalna terapia zachowania jest modelem psychoterapii wywodzącą się z podejścia poznawczo-behawioralnego, opracowaną przez Maxie Clarence Maultsby’ego Jr. Istotą terapii jest zmiana nieprawidłowych reakcji emocjonalnych i wynikających z nich zachowań, poprzez zmianę myślenia na takie, które spełnia przynajmniej 3 z 5 zasad zdrowego myślenia. Odbywa się to poprzez reedukację emocjonalną, której najważniejszym etapem jest wytworzenie dysonansu poznawczego. Terapia ta może być pomocna w terapii zaburzeń lękowych i emocjonalnych, w rozwoju osobistym i jako wsparcie w poważnych chorobach somatycznych.