Coraz więcej osób zapada na nowotworowe i nienowotworowe choroby układu krwiotwórczego. Często jedyną szansą na powrót do zdrowia jest przeszczep szpiku, który w wielu przypadkach ratuje także życie pacjenta, a nie tylko poprawia jego stan ogólny. Jakie informacje powinni znać zarówno dawcy, jak i biorcy szpiku?
Co to jest przeszczep szpiku?
Szpikiem kostnym nazywamy silnie ukrwioną tkankę, która zlokalizowana jest wewnątrz jamy szpikowej kości długich oraz w małych jamkach zlokalizowanych w istocie gąbczastej kości. Szpik kostny dzieli się na:
czerwony – w nim powstają wszystkie elementy układu krwiotwórczego ( komórki układu białokrwinkowego, czerwonokrwinkowego oraz płytek krwi), u dzieci obecny we wszystkich kościach, jego ilość maleje wraz z wiekiem,
żółty – w jego skład wchodzą komórki tłuszczowe, nie zawiera komórek układu krwiotwórczego, jego ilość wzrasta wraz z wiekiem.
Potocznie zwany przeszczep szpiku kostnego (transplantacja krwiotwórczych komórek macierzystych) polega na podaniu drogą dożylną krwiotwórczych komórek macierzystych do organizmu biorcy. Komórki macierzyste stanowią grupę najmniej zróżnicowanych komórek prekursorowych dla wszystkich dojrzałych komórek układu krwionośnego (monocytów, limfocytów, neutrofili, eozynofilii czy bazofili). Dzięki ich nieograniczonej zdolności do samoodtwarzania i różnicowania, komórki te potrafią odtworzyć układ krwiotwórczy, co umożliwia wyleczenie pacjenta.
Źródłem komórek macierzystych jest:
- szpik kostny
- krew obwodowa (po przeprowadzeniu tzw. mobilizacji)
- krew pępowinowa.
W zdrowym organizmie krwiotwórcze komórki macierzyste występuje głównie w szpiku kostnym, zaś śladowa ich ilość może przedostawać się do krwi obwodowej. Jednakże to właśnie krew obwodowa stanowi najczęstsze źródło do pozyskiwania tych komórek. Aby zgromadzić odpowiednią ilość komórek, przed pobraniem krwi zdrowy dawca poddawany jest stymulacji przez zastosowanie hematopoetycznych czynników wzrostu (podskórnie podawane przez około 5 dni dawcy) . Dzięki temu komórki macierzyste ulegają mobilizacji poza szpikiem – we krwi obwodowej, a po kilku dniach od zastosowania stymulacji możliwe jest ich pobranie.
Pozyskanie komórek możliwe jest poprzez wykorzystanie metody leukaferezy – pobrana krew od dawcy przepływa przez seperator, który oddziela białe krwinki od pozostałych składników krwi, które wracają do krwioobiegu dawcy. Tak uzyskany materiał zostaje poddany dalszym badaniom, dzięki którym możliwe jest określenie liczby pozyskanych komórek macierzystych. Często zdarza się, że jeden zabieg leukaferezy nie pozwala na pozyskanie wystarczającej liczby komórek, stąd należy go powtórzyć.
Komórki macierzyste ze szpiku kostnego uzyskuję się w wyniku pobrania treści szpikowej w ilości 1 – 1,5 litra, poprzez nakłucie obu kości biodrowych dawcy. Zabieg ten przeprowadzany jest w znieczuleniu ogólnym w sali operacyjnej. Krew pępowinowa pobierana jest tuż po porodzie z łożyska, po przecięciu pępowiny. Uzyskany w ten sposób materiał ulega zamrożeniu, a następnie przechowywany jest w odpowiednich bankach. Niestety ilość komórek macierzystych w tym materiale jest stosunkowo niewielka, stąd materiał ten może być wykorzystywany tylko dla dzieci.
O metodzie pozyskiwania komórek do przeszczepu decyduje lekarz prowadzący chorego pacjenta (biorcy). To czy komórki mogą pochodzić z krwi obwodowej czy ze szpiku kości dawcy zależy m.in. od stanu chorego oraz od typu choroby na którą cierpi. Najczęściej materiał do przeszczepu pozyskiwany jest z krwi obwodowej dawcy.
Dla kogo przeszczep szpiku?
Celem przeszczepiania krwiotwórczych komórek macierzystych jest odtworzenie prawidłowego procesu wytwarzania i różnicowania komórek układu krwionośnego w nieprawidłowo funkcjonującym szpiku. O konieczności wykonania przeszczepu u pacjenta decyduje rodzaj oraz podtyp rozpoznanej choroby. Najczęstszym wskazaniem do wykonania przeszczepu szpiku są hematologiczne choroby nowotworowe (białaczki, chłoniaki, zespoły mielodysplastyczne, szpiczak plazmocytowy) – głównie ostra białaczka szpikowa i ostra białaczka limfoblastyczna.
Możliwość wykonania u chorego przeszczepu szpiku zależy od wielu czynników: wiek i stan pacjenta oraz obecność potencjalnego dawcy. Biorca komórek macierzystych powinien być w dobrym stanie ogólnym. W przypadku alloprzeszczepu (komórki pochodzą od obcego dawcy) jego wiek nie może przekraczać 55 lat, natomiast dla autoprzeszczepu (komórki pochodzą z własnego organizmu) granica ta wynosi 65 lat.
Przeszczep szpiku ma również zastosowanie w leczeniu nienowotworowych chorób hematologicznych (wrodzone choroby krwi np. anemia aplastyczna, hemoglobinopatie), ciężkie wrodzone zaburzenia odporności oraz innych chorób nowotworowych (np. mięsak Ewinga, neuroblastoma, niektóre nowotwory narządowe).
Jak wygląda przeszczep szpiku?
Zakwalifikowany pacjent do przeszczepu bezpośrednio przed transplantacją krwiotwórczych komórek macierzystych poddawany jest tzw. kondycjonowaniu (megachemioterapia i/lub radioterapii), który ma na celu zniszczenie uszkodzonego układu krwiotwórczego biorcy wraz z ewentualnymi komórkami nowotworowymi oraz komórkami układu immunologicznego. Po wykonaniu tego zabiegu szpik pacjenta zostaje całkowicie zniszczony. Podanie macierzystych komórek macierzystych następuje drogą infuzji dożylnej przez wkłucie centralne (rodzaj cewnika zlokalizowany najczęściej w okolicy podobojczykowej, który wprowadzany przez naczynie żylne trafia bezpośrednio do żyły centralnej) . Zasiedlenie szpiku biorcy przez podane komórki powinno nastąpić w ciągu 10 – 21 dni.
Do czasu odtworzenia procesu krwiotworzenia w szpiku chorego, organizm pacjenta praktycznie nie posiada komórek układu odpornościowego, dlatego przez cały ten okres pozostaje w ściśle izolowanych warunkach (specjalne pomieszczenia wyposażone w filtry przeciwbakteryjne, zapewniające laminarny przepływ powietrza). U pacjenta przez cały ten okres stosowana jest farmakologiczna profilaktyka przeciwbakteryjna, przeciwwirusowa i przeciwgrzybicza oraz podawane są preparaty krwinek czerwonych i płytek krwi. Personel zajmujący się tym pacjentem również musi zachowywać wszelkie środki ostrożności.
Ile trwa przeszczep szpiku kostnego?
Cały proces związany przeszczepieniem macierzystych komórek krwiotwórczych – od kwalifikacji, znalezienia dawcy, przygotowania do przeszczepu aż po okres potransplantacyjny może trwać miesiące. Sam przeszczep szpiku polega na podaniu preparatu zawierającego komórki macierzyste drogą infuzji dożylnej – podobnie jak przetaczanie krwi. Zabieg ten może trwać od kilku do kilkudziesięciu minut.
Powikłania po przeszczepie szpiku kostnego
Niestety zabieg ten obarczony jest wysokim ryzykiem wystąpienia powikłań, które wynikają nieprawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego chorego. Stąd pacjent po przeszczepie do czasu, aż układ immunologiczny podejmie pracę podlega szczególnej obserwacji oraz przebywa w sterylnych warunkach.
| Rodzaje powikłań | |
| 1. Wczesne i przemijające powikłania | -nudności -wymioty -zmęczenie -suchość skóry -zapalenie śluzówek przewodu pokarmowego -łysienie Infekcje: -bakteryjne (bakterie Gram + i Gram -) -wirusowe (CMV,EBV) -grzybicze (Candida, Aspergillus) |
| 2. Ciężkie powikłania | -krwotoczne zapalenie pęcherza moczowego -mikroangiopatia zakrzepowa -zespół przesiąkania naczyń krwionośnych -rozsiane krwawienie do pęcherzyków płucnych |
| 3. Choroba „przeszczep przeciwko gospodarzowi” (“obce” limfocyty pochodzące od dawcy rozpoznają nieznane im antygeny zlokalizowane na komórkach biorcy – w skutek tego niszczą komórki i tkanki biorcy) | – ostra (występuje do 100 dni od przeszczepu) – dotyka skóry, przewodu pokarmowego lub wątroby – przewlekła (występuje po 100 dniach od przeszczepu) może dotyczyć każdego narządu, często towarzyszy już do końca życia |
| 4. Późne powikłania | – niedoczynność tarczycy – zaćma – niepłodność – zaburzenia psychiczne – wtórne nowotwory złośliwe |
Tab. 1 Powikłania po przeszczepie szpiku.
Długość życia po przeszczepie szpiku
Długość życia pacjenta po przeszczepie szpiku jest kwestią indywidualną. Nie można przewidzieć ile pacjent przeżyje po wykonaniu tego zabiegu, z uwagi na wpływ wielu czynników na życie pacjenta po przeszczepie (chociażby przyjęcie szpiku przez organizm biorcy, jednostka chorobowa na którą cierpiał, ogólny stan pacjenta, powikłania). Udany przeszczep szpiku pozwala żyć pacjentom przez długie lata.
Dieta po przeszczepie szpiku
Zarówno w trakcie przygotowania do przeszczepu, jak i po przeszczepie konieczne jest zastosowanie diety zapewniającej właściwe odżywienie organizmu, poprzez zastosowanie produktów dostarczających odpowiednią ilość kalorii oraz substancji odżywczych. Najważniejszym zadaniem diety po przeszczepie szpiku, gdy układ odpornościowy nie funkcjonuje jeszcze prawidłowo, jest zminimalizowanie możliwości zakażenia drobnoustrojami drogą doustną. Stąd spożywane produkty muszą być uprzednio zawsze dobrze umyte i wysuszone, a naczynia i sztućce dokładnie wyparzone.
Zalecane jest spożywanie od 4-6 posiłków świeżo przygotowanych. Należy unikać produktów zawierające żywe kultury bakterii:
- jogurt
- maślanka, kefir
- twaróg, sery pleśniowe.
Nie wolno spożywać produktów surowych – mięsa, warzyw, owoców, ryb, oraz wzdymających i ciężkostrawnych potraw. Zaleca się spożywanie posiłków gotowanych (również na parze), pieczonych, duszonych. Należy pić ok. 3l dzienne napojów – woda niegazowana, gotowana, soki przecierowe, kompot. Najczęściej dieta dobierana jest indywidualnie w zależności od stanu zdrowia pacjenta.
Choć przeszczep szpiku obarczony jest wysokim ryzykiem, bardzo często stanowi jedyną szansę na powrót do zdrowia dla wielu ciężko chorych pacjentów. Znalezienie odpowiedniego dawcy niekiedy bywa bardzo trudne, a chorzy często nie dożywają tego momentu. Choć wielkim sukcesem jest odnalezienie odpowiedniego dawcy dla chorego należy zawsze pamiętać, że dopiero po przeszczepie szpiku pacjent odbywa najtrudniejszą trudną walkę o życie. Powodzenie przeszczepu daje szansę na przeżycie wielu długich lat życia.