O tym, jak ważny jest sen możemy z łatwością przekonać się po choćby jednej nieprzespanej nocy. Zasypianie jest złożonym procesem, polegającym na cyklicznym przechodzeniu w różne fazy snu. Wyróżniamy fazę snu non-REM (NREM)- wolnofalowego i fazę REM- szybkich ruchów gałek ocznych. W pierwszej części snu, chwilę po zaśnięciu dominuje faza non-REM, która potem ulega skróceniu, stopniowemu zanikowi i zaczyna przeważać faza REM. Z każdą z tych faz wiążą się różne zaburzenia snu. Jednym z takich zaburzeń, związanym z fazą snu non-REM jest lunatykowanie.
Co to jest lunatykowanie?
Lunatykowanie, inaczej nazywane somnambulizmem lub sennowłóctwem, jest zaliczane do grupy zaburzeń jakościowych snu, czyli parasomnii. Charakteryzują się one okresowym lub epizodycznym pojawianiem się nieprawidłowych zachowań w czasie snu. Jest to schorzenie nieorganiczne, co oznacza, że nie stwierdza się związku przyczynowego pomiędzy uszkodzeniem ośrodkowego układu nerwowego, a występowaniem lunatykowania. Klinicznie somnambulizm objawia się wykonywaniem podczas fazy snu głębokiego złożonych czynności ruchowych, takich jak chodzenie czy jedzenie oraz niepamięcią tych wydarzeń kolejnego dnia po obudzeniu.
Do najczęstszych parasomnii, poza lunatykowaniem należą:
- koszmary senne;
- lęki nocne;
- mówienie przez sen;
- zgrzytanie zębami przez sen.
Objawy lunatykowania
Somnambulizm jest zaliczany do zaburzeń wybudzania ze snu – jest ono niepełne, ze współistniejącymi zaburzeniami ruchowymi i późniejszą niepamięcią tego epizodu.
Do dominujących objawów należą:
- powtarzające się epizody wstawania z łóżka, zwykle podczas pierwszej z trzech części snu nocnego i chodzenie w pobliżu przez kilka minut do pół godziny (zazwyczaj trwa 10-15 minut, po czym lunatyk sam wraca do łóżka i dalej śpi);
- osoba lunatykująca ma podczas epizodu “pusty”, maskowaty wyraz twarzy, przejawia brak reakcji wobec prób wywarcia wpływu na przebieg wydarzenia, czasem mamrocze, zazwyczaj ma otwarte oczy;
- czasem lunatycy wykazują zachowania agresywne, głównie przy próbie wybudzenia;
- zachowana jest orientacja przestrzenna, na co wskazuje precyzyjna zdolność do przemierzania nawet znacznych odległości, natomiast percepcji;
- dźwięków i bólu prawdopodobnie nie występuje- lunatycy nie czują uszkodzeń ciała w czasie epizodu;
- mogą zostać wybudzeni tylko ze znacznym trudem, a po obudzeniu są mocno zdezorientowani i splątani;
- następnego dnia epizod jest pokryty niepamięcią- pacjent może się wypierać, że coś takiego miało miejsce;
- brak potwierdzonego zaburzenia psychicznego i organicznego (padaczki), a także brak dowód na zażycie substancji psychoaktywnych i lekarstw.
Cechą szczególną somnambulizmu jest to, że uruchamiane w trakcie epizodu zachowania ruchowe mogą mieć bardzo złożony charakter i całkowicie przypominać te, które wykonuje się na jawie np. czesanie włosów, jedzenie, pisanie e-maili, a nawet jazda samochodem. Bardzo ważne jest odróżnienie epizodów lunatykowania od napadów padaczkowych, które mogą przybierać podobną formę. Różnicowania dokonuje się na podstawie stwierdzenia, że podczas lunatykowania nie występują stereotypowe (powtarzalne) czynności ruchowe, rodzina neguje występowanie drgawek, bezwiednego oddania moczu lub kału czy przygryzienia języka.
Przyczyny lunatykowania
Etiologia somnambulizmu nadal jest w dużej części nieznana, a uwarunkowania wystąpienia tego zaburzenia są wieloczynnikowe. Należą do nich:
- występowanie zaburzeń snu u członków rodziny;
- niedojrzałość układu nerwowego- u dzieci;
- okoliczności takie jak silny stres, znaczny niedobór snu, alkohol, gorączka- mogą sprowokować wystąpienie epizodu lunatykowania.
Współcześnie uważa się, że somnambulizm stanowi przejaw nieprawidłowości w procesie wybudzania z głębokiej fazy snu non-REM. Objawy lunatykowania mogą wynikać z braku równowagi między dwoma działającymi przeciwstawnie mózgowymi mechanizmami odpowiedzialnymi za indukowanie snu i za wybudzanie z niego.
Czy wiesz że: W aspekcie prawnym, w czasie epizodu parasomnii pacjent nie jest w stanie zrozumieć znaczenia popełnianych czynów ani kierować swoim postępowaniem, a zatem jest niepoczytalny?
Coraz częściej podkreśla się możliwość współistnienia lunatykowania z zaburzeniami oddychania w czasie snu, takimi jak zespół bezdechu śródsennego czy zaburzenia oddychania u dzieci spowodowane przerostem migdałka gardłowego. Stany te są związane z niedotlenieniem- powoduje ono wzrost stężenia dwutlenku węgla we krwi, który pobudza układ serotoninergiczny w mózgu. Jest on odpowiedzialny za regulację stanu świadomości i pobudzenia, a także regulację snu. Jego aktywacja prowadzi do zaburzeń snu wolnofalowego (niepełne wybudzenie) oraz złożonej aktywności ruchowej, czyli chodzenia w czasie snu.
*serotonina – neuroprzekaźnik w ośrodkowym układzie nerwowym, uczestniczący w regulacji szeregu procesów, m.in. zasypiania
Lunatykowanie u dzieci
Somnambulizm jest parasomnią typową dla wieku dziecięcego. Nieco częściej spotykany jest u chłopców, niż dziewcząt. Okres zasypiania, cykliczne następowanie po sobie faz snu oraz okres wybudzania się ze snu są związane z wieloma złożonymi zmianami procesów fizjologicznych. Ryzyko, że w czasie przechodzenia z czuwania w sen lub zmian stadiów snu wystąpią nieprawidłowe zdarzenia, jest duże. Szczególnie często zdarza się to u dzieci, których mechanizmy regulujące te procesy nie są jeszcze w pełni dojrzałe. Dzieci mają także znacznie dłuższą fazę snu głębokiego, podczas której występuje lunatykowanie. Szacuje się, że aż 30% dzieci w wieku 4-10 lat doświadcza przynajmniej jednego epizodu somnambulizmu, a powtarzające się epizody ma do 15% młodych pacjentów. U większości dzieci wraz z dorastaniem epizody stają się coraz rzadsze, a często całkowicie ustępują w okresie dojrzewania.
Lunatykowanie u dorosłych
U osób dorosłych częstość tego zaburzenia wynosi 1-4% i maleje wraz z wiekiem, wraz ze zmniejszaniem się ilości snu głębokiego. Zaostrzenia zaburzenia mogą występować w okresie intensywnej pracy lub nauki, a także po narodzinach potomka, kiedy to zazwyczaj występuje znaczny niedobór snu. Lunatykowanie nasila także obecność stresu lub schorzeń, które zwiększają częstość wybudzeń w czasie snu. Jeżeli takie wzbudzenie przypadnie na okres snu głębokiego, może nie powodować całkowitego wybudzenia się, a doprowadzić do epizodu somnambulizmu, podczas którego pacjent pozostaje częściowo we śnie. U dorosłych lunatykowanie może być objawem zaburzeń psychicznych, takich jak np. otępienie, a także somatycznych- padaczki.
Leczenie lunatykowania
Ustalenie rozpoznania lunatykowania możliwe jest po przeprowadzeniu dokładnego wywiadu lekarskiego. Ataki występują głównie w pierwszej połowie nocy, najczęściej 60-120 minut po zaśnięciu, maksymalnie 2 razy w ciągu nocy. Pacjent zazwyczaj potwierdza, że w dzieciństwie także zdarzały mu się takie epizody. Leczenie w większości przypadków ogranicza się do uspokojenia pacjenta i jego rodziny oraz zalecenia wprowadzenia zmian dotyczących higieny snu. Zaleca się:
- wydłużenie czasu snu, celowe może być zaplanowanie drzemki popołudniowej, która rozładuje potrzebę snu i sprawi, że sen nocny będzie mniej głęboki;
- szczelne zasłonięcie okien w sypialni oraz zabezpieczenie drzwi;
- usunięcie z otoczenia wokół łóżka przedmiotów grożących przewróceniem się lub zranieniem.
Istotne jest także unikanie czynników sprzyjających występowaniu epizodów sennowłóctwa, takich jak spożywanie alkoholu przed snem czy długotrwały niedobór snu. Terapia obejmuje także naukę technik radzenia sobie ze stresem oraz psychoterapię. W związku z częstym współistnieniem somnambulizmu i zaburzeń oddychania w czasie snu, wskazane jest przeprowadzenie szczegółowej diagnostyki w kierunku zaburzeń oddechowych i ewentualne ich leczenie- może to spowodować całkowite wycofanie się objawów lunatykowania.
Zapamiętaj: Dotychczas opisano kilkanaście rodzajów parasomnii, a częstość występowania każdej z nich wynosi od 0,5 do kilku procent w populacji ogólnej. Wynika z tego, że statystycznie prawie co drugi człowiek cierpi na jakiś rodzaj parasomnii.
Gdy epizody lunatykowania są bardzo częste i związane z próbami opuszczania sypialni lub współistnieją z lękami nocnymi, zaleca się podawanie niskich dawek leków – benzodiazepin, ale tylko w okresie gdy pacjent sypia poza własną sypialnią, w zmienionym otoczeniu np. na wyjeździe. Ryzyko zranienia podczas epizodu w takich warunkach jest znacznie większe. Leków tych nie można jednak przyjmować długoterminowo, ponieważ mają duży potencjał uzależniający. Opisywane są także próby leczenia somnambulizmu za pomocą leków przeciwdepresyjnych, które są szczególnie skuteczne u pacjentów skarżących się dodatkowo na stany lękowe lub stan przewlekłego stresu.
Lunatykowanie jest to jakościowe zaburzenie snu, polegające na wykonywaniu w czasie snu głębokiego złożonych czynności ruchowych, takich jak chodzenie i charakteryzujące się późniejszą niepamięcią tego epizodu. Przyczyn występowania tego schorzenia jest wiele, należą do nich m.in. zaburzenia snu wśród członków rodziny, niedojrzałość układu nerwowego, silny stres czy zaburzenia oddychania w czasie snu. Somnambulizm jest szczególnie częsty u dzieci i w większości przypadków ustępuje w okresie dojrzewania. U osób dorosłych ważne jest odróżnienie epizodu lunatykowania od napadu padaczkowego. Leczenie lunatykowania realizowane jest na wielu płaszczyznach- pacjent powinien zadbać o higienę snu, unikać spożywania alkoholu przed snem oraz sytuacji stresowych. W leczeniu wykorzystuje się także naukę technik radzenia sobie ze stresem oraz psychoterapię, a w niektórych przypadkach także leczenie farmakologiczne za pomocą benzodiazepin.