Cykl miesiączkowy zachodzący w organizmie kobiety polega na cyklicznych zmianach w obrębie jajnika i błony śluzowej macicy, których rezultatem jest comiesięczne krwawienie nazywane menstruacją lub miesiączką. W każdym prawidłowym cyklu występujące przemiany mają na celu umożliwienie zapłodnienia i zagnieżdżenia zarodka w macicy. W cyklu miesiączkowym wyróżnia się trzy fazy folikularną, owulacyjną i lutealną. W poniższym artykule skupimy się na omówieniu owulacji.
Co to jest owulacja?
Owulacja jest jedną z trzech faz cyklu miesiączkowego. Zachodzi w jajniku po fazie folikularnej, w której rozwijają się pęcherzyki jajnikowe zawierające komórki jajowe oraz poprzedza fazę lutealną prowadzącą do złuszczania błony śluzowej macicy lub implantacji w niej zarodka. Owulacja to proces uwolnienia komórki jajowej z pęcherzyka. Jest to możliwe dzięki współdziałaniu hormonów, które podczas cyklu miesiączkowego są kontrolowane przez część mózgu zwaną podwzgórzem. Wysyła ono sygnały pobudzające płat przedni przysadki mózgowej do wydzielania hormonu luteinizującego (LH) w odpowiedzi na wysokie stężenia estradiolu, który produkowany jest przez dojrzały pęcherzyk jajnikowy. Po uwolnieniu, komórka jajowa przemieszcza się w dół jajowodu, gdzie może spotkać plemniki i zostać zapłodniona.
Co ciekawe, kobieta wchodzi w okres dojrzałości płciowej mając w obu jajnikach około 400 tysięcy komórek jajowych. Jednak nie wszystkie zostają wykorzystane, ponieważ przez cały okres rozrodczy występuje jedynie 400-450 cykli owulacyjnych, czyli z całej puli owuluje tylko 0,1% komórek. Owulacja ustaje po menopauzie, czyli w czasie, kiedy zahamowana zostaje czynność jajników i krwawienia miesiączkowe nie pojawiają się co najmniej od 12 miesięcy. Występuje ona około 50 roku życia. Kobieta przestaje być wtedy zdolna do poczęcia dziecka.
Jak obliczyć owulację?
Przyjmuje się, że prawidłowy cykl miesiączkowy trwa średnio 28 dni i jest liczony od pierwszego dnia miesiączki do pierwszego dnia następnej. Owulacja występuje przeciętnie w 14 dniu przed pierwszym dniem krwawienia. Oznacza to, że możemy ją obliczyć odejmując 14 od dnia spodziewanej miesiączki. W przypadku cyklu 28 dniowego wystąpi wtedy dokładnie w jego połowie (28-14=14). Należy jednak pamiętać, że cykle u kobiet mogą być nieregularne i trwać od 23 do 35 dni, a nawet nieznacznie różnić się z miesiąca na miesiąc. Oczywiście nie jest to powód do niepokoju. Sprawia to, że oszacowanie daty owulacji za pomocą obliczeń jest trudne. W przypadku cyklu 23 dniowego owulacja wystąpi w jego 9 dniu (23-14=9), natomiast w 35 dniowym w 21 dniu cyklu (35-14=21). Z tego powodu metoda ta nie może służyć jako rodzaj antykoncepcji, a jedynie jako wskazówka do zaplanowania ciąży. W celu obliczenia owulacji warto założyć sobie kalendarzyk, w którym można zaznaczać dzień pierwszej miesiączki, jej koniec, a także spodziewany dzień uwolnienia komórki jajowej.
Ile trwa owulacja?
Przyjmuje się, że owulacja trwa 12-24h. Jest to związane z podwyższonym poziomem hormonu luteinizującego (LH), który uzyskuje swoje maksymalne stężenie 10-16h przed owulacją. Z tego powodu określenie początku zwiększonego wydzielania LH jest niezwykle wiarygodnym markerem pojawiającym się około 34-36h przed pęknięciem pęcherzyka. Uwolniona komórka jajowa trafia do jajowodu, gdzie może dojść do jej zapłodnienia.
Objawy owulacji. Jak rozpoznać owulację?
Ze względu na to, że każda kobieta jest inna to może zaobserwować u siebie zupełnie inne objawy owulacji. Jednak ich brak nie oznacza, że cykle są bezowulacyjne. Istnieją pewne fizyczne oznaki, które mogą pomóc w identyfikacji owulacji. Warto wspomnieć, że zaobserwowanie objawów uwolnienia komórki jajowej może być trudne dla kobiet, które mają nieregularne miesiączki. Niektóre kobiety odczuwają niewielki ból jajników przed owulacją lub w jej trakcie. Co ciekawe jest to nazywane w literaturze medycznej mittelschmerz czyli ból międzymiesiączkowy i ma swój kod w klasyfikacji chorób ICD-10. Może być on spowodowany pęknięciem pęcherzyka i uwolnieniem komórki jajowej. Należy pamiętać, że silny ból w okolicy prawego lub lewego podbrzusza może nie być związany z owulacją i w razie jego utrzymywania się wymagana jest konsultacja z lekarzem. W miarę zbliżania się owulacji następuje niewielki spadek temperatury ciała, po którym następuje jej wzrost, zwykle o około 0,5 OC. Utrzymuje się on aż do następnego krwawienia miesiączkowego. O owulacji świadczy również zmiana śluzu szyjkowego, co będzie omówione w dalszej części artykułu.
Śluz podczas owulacji
Śluz szyjki macicy składa się głównie z wody. Podlega on zmianom w czasie cyklu miesiączkowego i może być wskazówką pomocną w rozpoznaniu zbliżającej się owulacji. Za wygląd, konsystencję i ilość śluzu w czasie cyklu miesiączkowego odpowiadają zmiany hormonalne. Staje się on bardziej płynny już przed owulacją, kiedy dochodzi do wzrostu estrogenów. Natomiast w czasie owulacji zwiększa swoją objętość, staje się wodnisty, przezroczysty i bardzo ciągliwy. Bogaty jest w składniki odżywcze. Ma to na celu ułatwienie plemnikom dotarcie do komórki jajowej. Zmiana charakteru śluzu rozpoczyna się już przed owulacją ze względu na rosnący poziom estrogenu. Co ciekawe, po owulacji ilość śluzu się zmniejsza i staje się dla plemników nieprzepuszczalny.
Owulacja a ciąża
W każdym cyklu miesiączkowym zdrowe pary, które nie stosują antykoncepcji, mają zazwyczaj około 25 do 30% szans na zajście w ciążę. Wartość ta może się znacznie różnić pomiędzy poszczególnymi ludźmi i zależy między innymi od wieku. W rzeczywistości jest to dość wysoki odsetek, biorąc pod uwagę fakt, że do zapłodnienia może dojść tylko w czasie owulacji, która jak już wspomniałam trwa od 12-24h. Co ciekawe plemniki są w stanie przeżyć znacznie dłużej – nawet do 72 godzin. Oznacza to, że nawet jeśli współżyje się kilka dni przed owulacją to może dojść do połączenia się plemnika z komórką jajową i zapłodnienia. Moment owulacji możemy oszacować na podstawie kilku objawów. Po pierwsze zmiany hormonalne wpływają na podwyższenie temperatury podstawowej ciała o około 0,5 stopnia Celsjusza. Regularna samoobserwacja śluzu pozwala również nabrać doświadczenia w rozróżnianiu jego rodzajów w poszczególnych fazach cyklu. Ponadto dodatkowo dokładne prowadzenie kalendarzyka pozwala z dużym przybliżeniem oszacować moment owulacji. Wszystko to pozwoli na odpowiednie dobranie momentu współżycia by zwiększyć szanse na zajście w ciążę. Należy jednak pamiętać, iż mimo wykonywania wszystkich tych czynności szansa na zapłodnienie wynosi, jak już wspominałam, około 25-30%.
Podwyższona temperatura po owulacji
Po owulacji temperatura ciała może ulec podwyższeniu. Dzieje się tak, gdyż po uwolnieniu komórki jajowej pozostały w jajniku pęcherzyk przekształca się w ciałko żółte, które wydziela hormon – progesteron. Ma on za zadanie przygotować macicę na przyjęcie ewentualnej ciąży. W momencie gdy nie dochodzi do zapłodnienia ciałko żółte przekształca się w ciałko białawe i poziom progesteronu ulega obniżeniu, a temperatura ciała pod koniec cyklu miesiączkowego wraca do normy.
Owulacja po 45 roku życia
Płodność zmienia się wraz z wiekiem. Zarówno kobiety, jak i mężczyźni stają się płodni w okresie dojrzewania. W przypadku dziewcząt początek okresu rozrodczego wyznacza rozpoczęcie miesiączkowania i owulacji. Między 45 a 50 rokiem życia rozpoczyna się proces menopauzy, czyli zahamowania funkcji jajników. Mówi się o niej, kiedy kobieta nie miała miesiączki przez 1 pełny rok. W tym czasie nie występuje już owulacja, a tym samym nie ma możliwości zajścia w ciążę. Ogólnie rzecz biorąc, potencjał rozrodczy maleje wraz z wiekiem kobiet i można uznać, że okres płodności kończy się nawet na 5 do 10 lat przed menopauzą.
Czy wiesz że: u niektórych kobiet w jednym cyklu miesiączkowym może dojść do więcej niż jednej owulacji? Jeśli dojdzie do zapłodnienia dwóch komórek jajowych, rozwiną się bliźnięta.
Wraz ze starzeniem się kobiet płodność spada z powodu normalnych, związanych z wiekiem zmian zachodzących w jajnikach. W przeciwieństwie do mężczyzn, którzy produkują nasienie zawierające plemniki przez całe życie, kobieta rodzi się ze wszystkimi pęcherzykami jajnikowymi zawierającymi komórki jajowe. Ponadto badania wykazały, że kobiety palące doświadczają menopauzy około 1 rok wcześniej niż te niepalące. Najlepsze lata rozrodcze kobiety to wiek około 20 – 30 lat. Płodność stopniowo spada w latach 30., zwłaszcza po 35. roku życia. Każdego miesiąca zdrowa, płodna 30-latka ma 20% szans na zajście w ciążę. Oznacza to, że na 100 płodnych 30-letnich kobiet próbujących zajść w ciążę w 1 cyklu, 20 odniesie sukces, a pozostałe 80 będzie musiało spróbować ponownie. W wieku 40 lat szansa kobiety wynosi mniej niż 5% na cykl, więc mniej niż 5 na 100 kobiet każdego miesiąca będzie mogło spodziewać się dziecka.
Testy na owulację
Dostępne na rynku testy do prognozowania owulacji mierzą poziom hormonu luteinizującego (LH). Polegają na zebraniu moczu do kubeczka i zanurzenia w nim specjalnego paska. Test na owulację najlepiej wykonać w godzinach wieczornych ze względu na to, że poranny mocz jest bardziej zagęszczony, przez co wynik może być niezgodny z rzeczywistością. Uwolnienie komórki jajowej występuje zwykle około 10 do 16 godzin po szczycie LH – w 14 dniu cyklu miesiączkowego. Należy jednak pamiętać, że wynik tego testu nie zawsze z całkowitą pewnością może potwierdzić moment owulacji. Stanowi jedynie wskazówkę kiedy jest największa szansa zajścia w ciążę. Testy na owulację można kupić już od 10 zł, a w opakowaniu znajduje się zwykle kilka pasków do pomiaru hormonu luteinizującego w moczu.
Cykle bezowulacyjne
Warto wiedzieć, że podczas cyklu miesięcznego może nie zostać uwolniona komórka jajowa. Zjawisko takie nazywamy anowulacją, a cykl jest wtedy bezowulacyjny. Taka sytuacja może wystąpić nawet 1- 2 razy na rok i jest to uważane za normę. Jednak gdy ilość cykli bezowulacyjnych będzie większa, skutkuje to problemami z zajściem w ciążę, i konieczna będzie dalsza diagnostyka. Przyczyną anowulacji może być dłuższe stosowanie niektórych leków np. niesteroidowych leków przeciwzapalnych, glikokortykosteroidów czy leków przeciwpadaczkowych. Mogą ją powodować również schorzenia jajników np. zespół policystycznych jajników (PCOS).
Inne potencjalne przyczyny dysfunkcji owulacji obejmują:
- zaburzenia odżywiania zarówno nadwaga jak i niedowaga,
- ciężkie ćwiczenia fizyczne,
- niskie rezerwy jajnikowe, czyli mała ilość komórek jajowych,
- dysfunkcja tarczycy,
- wysoki poziom stresu,
- przedwczesna niewydolność jajników.
Większość kobiet zaczyna miesiączkować w wieku od 10 do 15 lat. Co ciekawe, początkowo cykle te są bezowulacyjne, a dopiero po ich uregulowaniu rozpoczyna się comiesięczne uwalnianie komórki jajowej.
Zapamiętaj: Testy na owulację można kupić już od 10 zł, a w opakowaniu znajduje się zwykle kilka pasków do pomiaru hormonu luteinizującego w moczu.
Cykl miesiączkowy jest elementem życia każdej kobiety w wieku rozrodczym. Warto zwrócić uwagę na jego regularność i przebieg, a w razie zauważenia nieprawidłowości powinno się zgłosić do lekarza ginekologa. W przypadku planowania ciąży istotne jest określenie momentu owulacji, co pozwala na zwiększenie szansy zapłodnienia. Należy pamiętać, że dla kobiet przed 35 rokiem życia 12 miesięcy starań o dziecko, a dla kobiet po 35 roku życia 6 miesięcy bez stosowania środków antykoncepcyjnych stanowi wskazanie do konsultacji ze specjalistą w dziedzinie leczenia niepłodności i wykonania dodatkowych badań.