Jeszcze do niedawna uważało się, że talasemia w Polsce nie występuje. Choroba ta spotykana jest najczęściej w krajach Afryki, Azji oraz obszarach śródziemnomorskich. Z uwagi na migrację ludności w ostatnich latach oraz większej dostępności metod diagnostycznych rozpoznanie talasemii stawiane jest coraz częściej.
Co to jest talasemia?
O tym, że tlen niezbędny jest do życia wie każdy. Jednak, żeby tlen przedostał się z płuc do tkanek niezbędny jest nośnik, który przetransportuje jego cząsteczki. Tę rolę pełni białko zawarte w erytrocycie (krwince czerwonej), czyli hemoglobina (Hb, HGB). Składa się ona z części białkowej – globiny oraz z grupy hemowej zawierającej żelazo. Talasemia to grupa chorób uwarunkowanych genetycznie, których przyczyną są mutacje w genach kodujących białkowe części hemoglobiny. W wyniku zmniejszonej produkcji hemoglobiny rozwija się niedokrwistość (anemia).
Przyczyny talasemii
U podłoża talasemii leżą mutacje w obrębie genów zawierających informacje dotyczące budowy hemoglobiny. W wyniku zaburzenia ich syntezy – obniżenia bądź całkowitego braku produkcji poszczególnych białek (globin) dochodzi do zachwiania proporcji różnych typów hemoglobiny. Ten nieprawidłowy stosunek łańcucha α-globiny do β-globiny powoduje niszczenie prekursorów erytrocytów w szpiku kostnym oraz dojrzałych krwinek we krwi obwodowej, prowadząc do hemolizy. Jest to zjawisko rozpadu krwinek czerwonych, które prowadzi do wzrostu stężenia bilirubiny we krwi (hiperbilirubinemii). Bilirubina to żółty barwnik pochodzący z rozpadłych erytrocytów, który odkładając się w tkankach powoduje żółtaczkę – zażółcenie skóry i białkówek oczu. Najczęściej mutacje dotyczą globiny α (α-talasemia) oraz β (β-talasemia), rzadkością są zaburzenia syntezy innych globin: δ, γ, ε, ζ.
Rys. 1. Zniekształcenie krwinek czerwonych w talasemii jest wynikiem nieprawidłowej struktury hemoglobiny
Źródło: https://ghr.nlm.nih.gov/art/large/thalassemia-red-blood-cells.jpeg Dostęp z dnia: 09.02.2020. Przetłumaczono z języka angielskiego
Objawy talasemii
Kliniczne manifestacje talasemii zależą od rodzaju mutacji genu kodującego określoną globinę i wahają się od postaci bezobjawowych do głęboko wyrażonych zaburzeń obejmujących ciężką anemię, zaburzenia wzrastania oraz skrócenie długości życia.
Czy wiesz że: talasemia jest nazywana również “niedokrwistością śródziemnomorską”, co związane jest z występowaniem jej w okolicach Morza Śródziemnego? Ciężka postać β-talasemii, nazywana “niedokrwistością Cooleya” nawiązuje do nazwiska pediatry, który ją opisał. Do tarczowatego wyglądu krwinki odnosi się nazwa “niedokrwistość tarczowatokrwinkowa”.
Podstawowym objawem talasemii jest niedokrwistość, którą pacjent może odczuwać jako osłabienie, łatwą męczliwość, bóle i zawroty głowy, duszność, trudności w koncentracji, uczucie kołatania serca. Niedokrwistości towarzyszy kompensacyjne zwiększenie produkcji erytrocytów w szpiku kostnym. Skóra może być blada, jako wyraz anemii oraz zażółcona, co wynika z nadmiernego niszczenia krwinek czerwonych i uwalniania z nich bilirubiny, która to właśnie odpowiada za żółtą barwę. Talasemia α (postać dotycząca łańcuchów α hemoglobiny) może objawiać się już w życiu prenatalnym obrzękiem płodu. Na tym etapie rozwoju skutkować może obumarciem płodu.
W zależności od nasilenia objawów wyróżnia się trzy typy talasemii:
- talasemia minor – najłagodniejsza postać, której towarzyszy niewielka anemia,
- talasemia intermedia – umiarkowana postać,
- talasemia major – ciężka postać, której pierwsze objawy pojawiają się we wczesnym dzieciństwie.
Talasemia u dzieci
U dzieci talasemia może prowadzić do zaburzeń wzrastania oraz rozwoju. Objawy te są w szczególności wyrażone w postaci ciężkiej i umiarkowanej. Podłoża tych nieprawidłowości można szukać wśród przewlekłej niedokrwistości, niedoborów kwasu foliowego, cynku i witaminy E.
Zapamiętaj: Talasemia to grupa chorób uwarunkowanych genetycznie, których przyczyną są mutacje w genach kodujących białkowe części hemoglobiny.
Nadmiar żelaza odkłada się w gruczołach endokrynnych (przysadce, tarczycy, trzustce) prowadząc do ich niedoczynności i zaburzeń hormonalnych. Skok wzrostowy, czyli przyspieszenie wzrastania w okresie pokwitania jest opóźnione, ostateczny wzrost również jest poniżej średniej dla danej populacji. Częste są zaburzenia rozwoju płciowego. U dziewcząt pierwsza miesiączka występuje w późniejszym wieku, krwawienia są skąpe, nieregularne, a nawet może dojść do ich zaniku. Z reguły upośledzony jest także rozwój gruczołów sutkowych. U chłopców można zaobserwować skąpe owłosienie na twarzy i ciele.
Talasemia u dorosłych
Długo trwająca choroba może powodować liczne powikłania narządowe. Przeładowanie organizmu żelazem (najczęściej wynikające z leczenia przy pomocy przetoczeń koncentratu krwinek czerwonych, w mniejszym stopniu jest skutkiem zwiększonego wchłaniania żelaza z przewodu pokarmowego) prowadzi do uszkodzenia wątroby, serca. Odkładanie się tego pierwiastka w narządach endokrynnych powoduje zaburzenia hormonalne: niedoczynność przysadki, tarczycy, insulinooporność i cukrzycę, Częste są zmiany kostne obejmujące deformacje twarzy, zaburzenia postawy ciała, osteopenię bądź osteoporozę, bóle kostne. Ponadto może występować zwiększone ryzyko złamań patologicznych (złamania powstałe z użyciem niewielkiej siły). Do pozostałych objawów można zaliczyć kamicę żółciową, nadciśnienie płucne, zakrzepica, powiększenie wątroby i śledziony, skłonność do infekcji i owrzodzeń skóry.
Leczenie talasemii
Rodzaj terapii koreluje ze stopniem nasilenia objawów. W postaci łagodnej – talasemii minor, która charakteryzuje się łagodną niedokrwistością, pacjent może nie odczuwać żadnych objawów. W tym przypadku leczenie specjalistyczne zazwyczaj nie jest wymagane. Natomiast we wszystkich typach zalecana jest regularna kontrola poziomu witaminy B12 i kwasu foliowego, a w razie konieczności ich suplementacja.
W cięższych postaciach zastosowanie znajdują następujące metody terapeutyczne:
- Przetoczenia (transfuzje) koncentratu krwinek czerwonych (KKCz) mają na celu korekcję niedokrwistości. Jest to najczęstszy sposób leczenia ciężkiej talasemii. Konsekwencją licznych przetoczeń KKCz może być przeładowanie organizmu żelazem;
Substancje chelatujące żelazo wiążą nadmiar tego pierwiastka zapobiegając jego odkładaniu się w narządach; - Splenektomia, czyli zabieg usunięcia śledziony (narządu, w którym niszczone są erytrocyty) nie jest postępowaniem rutynowym, jednak należy ją rozważyć u chorych, u których konieczne są częste transfuzje KKCz;
- Czynniki wpływające na syntezę hemoglobiny powodują zwiększenie produkcji hemoglobiny płodowej, która ma większą zdolność do wiązania tlenu. W warunkach fizjologicznych produkowana jest życiu płodowym, po urodzeniu jest stopniowo zastępowana przez hemoglobinę występującą u dorosłych;
- Allogeniczne przeszczepianie krwiotwórczych komórek macierzystych w przeciwieństwie do wyżej wymienionych metod leczenia objawowego ma charakter przyczynowy. Jest to zabieg polegający na pobraniu od dawcy komórek produkujących prawidłowe krwinki i przeszczepienie ich do organizmu chorego.
Rokowanie jest bezpośrednio związane z rodzajem talasemii i nasileniem jej objawów. W łagodnej postaci jest ono bardzo dobre, a jakość życia pacjentów nie odbiega od normy. Ciężka postać wiąże się z wieloma powikłaniami dotyczącymi całego organizmu oraz obciążającym leczeniem.