Wbrew pozorom, wodogłowie nie jest wcale rzadką chorobą i dotyczy 1 – 1,5% wszystkich osób, a w formie wrodzonej występuje średnio u 1 – 2 dzieci na 1000 urodzeń. Mózg człowieka jest delikatnym narządem, którego funkcję i rozwój może zaburzyć wiele schorzeń, w tym wodogłowie, a jest ono niebezpieczne zarówno dla dzieci jak i dorosłych.
Co to jest wodogłowie?
Wodogłowie jest aktywnym poszerzeniem układu komorowego mózgu, które wynika z zaburzeń produkcji i/lub wchłaniania płynu mózgowo-rdzeniowego (PMR). Budowa mózgowia została dokładnie opisana tutaj. Wewnątrz mózgu znajdują się przestrzenie wypełnione płynem mózgowo-rdzeniowym nazywane komorami, a w nich obecne są sploty naczyniówkowe, które ten płyn produkują. PMR tworzy środowisko mózgu, w związku z czym musi go całkowicie otaczać, dlatego płyn poprzez liczne otwory przedostaje się z komór na powierzchnię mózgowia, aby było ono całkowicie nim pokryte. PMR jest produkowany cały czas, a jednocześnie wchłaniany i wprowadzany do krwiobiegu przez struktury jednej z opon mózgu, czyli ziarnistości pajęczynówki. Jeśli dojdzie do nadmiernej produkcji PMR, zatkania któregoś z otworów lub osłabienia wchłaniania w ziarnistościach pajęczynówki dochodzi do poszerzenia układu komorowego pod wpływem nadmiaru płynu i stan ten jest nazywany jest wodogłowiem.
Wodogłowie – objawy
Objawy wodogłowia zależą od wieku pacjenta, a przede wszystkim od tego, czy czaszka jest już w pełni wykształcona, a jej poszczególne kości zrośnięte ze sobą. Z tego powodu u kilkuletnich dzieci, nastolatków i dorosłych będą dominować objawy wynikające z ucisku nadmiaru płynu na mózg, ponieważ przestrzeń, w której się on znajduje jest ograniczona (nadciśnienie śródczaszkowe). Taki chory będzie się skarżył najczęściej na nagle występujące wymioty, światłowstręt, silny ból głowy, zaburzenia świadomości, zaburzenia widzenia. W skrajnych przypadkach, jeśli ilość PMR będzie narastała bardzo szybko może pojawić się tzw. triada Cushinga, czyli nadciśnienie tętnicze, zwolnienie akcji serca poniżej 40 uderzeń na minutę oraz zaburzenie oddychania. Stan ten wskazuje na nagłe zagrożenie życia, ze względu na znaczny ucisk na kluczowe struktury mózgu. Jednakże postęp choroby może być także powolny, ze względu na stopniowe zwiększanie się ilości PMR, dzięki czemu mózgowie ma czas na adaptację. Jednakże tylko w pewnym stopniu, dlatego prędzej czy później pojawią się objawy uszkodzenia tkanki mózgowej, takie jak: zaburzenie widzenie, zaburzenie chodu (chód ataktyczny: niepewny, nieregularny, z nierównymi krokami), nietrzymanie moczu, itp.
Czy wiesz że: wodogłowie może doprowadzić do ślepoty poprzez wywołanie ucisku i uszkodzenia kory wzrokowej?
W przypadku noworodków i małych dzieci, które nie mają jeszcze zarośniętych ciemiączek jednym z objawów będzie ich poszerzenie i wzrost napięcia. Cała głowa może znacznie zwiększyć swoją objętość i się zdeformować z powodu rozpychania kości czaszki przez mózg i PMR. Tutaj także mogą wystąpić objawy nadciśnienia śródczaszkowego: światłowstręt, wymioty, ból głowy, zaburzenia zachowania i świadomości. Pojawiają się także zaburzenia ruchomości gałki ocznej i wzroku. Chociaż u dzieci ze względu na ruchomość czaszki, czyli większą możliwość kompensacji wzrostu objętości mózgowia wodogłowie najczęściej przebiega łagodniej i objawy postępują powoli, to mogą wystąpić dolegliwości charakterystyczne dla dorosłych, opisane powyżej. Warto pamiętać, że wodogłowie występujące u dzieci najczęściej jest wynikiem wad wrodzonych i taki pacjent będzie miał także objawy charakterystyczne dla swojego defektu, czy zespołu genetycznego.
Wodogłowie a rozwój dziecka
Rokowanie i wpływ wodogłowia na rozwój dziecka jest uzależnione od tego czy i jak szybko zostało wprowadzone leczenie. W większości przypadków po odpowiedniej interwencji dziecko rozwija się normalnie, jednak u około jednej trzeciej są zauważalne jakieś deficyty neurologiczne, np. zaburzenie mowy, koncentracji, obniżenie inteligencji, itp. Warto mieć na uwadze, że jeżeli wodogłowie towarzyszy zespołowi wad wrodzonych, zaburzeniu budowy mózgu, czy chorobie genetycznej, to rokowanie i rozwój dziecka są uzależnione od powagi całego problemu.
Wodogłowie – przyczyny
Zaczynając od wodogłowia u dzieci, najczęstszą przyczyną jest wada wrodzona będąca składową lub powikłaniem choroby genetycznej lub zespołu zaburzeń budowy mózgowia. Wśród tych ostatnich najpowszechniej występuje zespół Arnolda-Chiariego, polegający na przemieszczeniu części móżdżku z czaszki do szyi, wzdłuż przebiegu rdzenia kręgowego, co zmienia układ struktur mózgu. Te i inne zmiany anatomiczne prowadzą do zablokowania odpływu PMR i jego gromadzenia się w komorach.
Zapamiętaj: Rokowanie zależy od przyczyny powstania wodogłowia i szybkości wprowadzenia leczenia. Im dłużej tkanka mózgowa jest uciska, tym więcej powstaje nieodwracalnych uszkodzeń w mózgu.
U dzieci przyczyną wodogłowia może być także okołoporodowe krwawienie śródmózgowe, które często dotyka dzieci z ciąż nieprawidłowych np. wcześniaków. W takich wypadkach krew sama w sobie, jako płyn zwiększa ilość cieczy w komorach, ale może także zatkać drogi, którymi odpływa PMR. Urazy i krwawienia dotyczą zarówno pacjentów młodych, jak i dorosłych, a mechanizm powstania wodogłowia jest taki sam jak opisany powyżej. Kolejną ważną przyczyną zaburzeń odpływu PMR są nowotwory ośrodkowego układu nerwowego. Guzy swoją masą mogą blokować odpływ płynu mózgowo-rdzeniowego. Specyficznym rodzajem nowotworu jest brodawczak splotu naczyniówkowego, którego komórki produkują znaczną ilość PMR powodując wodogłowie.
Wodogłowie – leczenie
Jeśli to możliwe podstawowym leczeniem jest usunięcie przyczyny wodogłowia, np. wycięcie guza blokującego odpływ płynu mózgowo-rdzeniowego lub produkującego go w nadmiarze. Jeśli nie jest to możliwe lub przyczyną wodogłowia jest zaburzenie produkcji i/lub wchłaniania bez widocznego źródła problemu lub pourazowe, neurochirurg zakłada takiemu pacjentowi zastawkę komorowo-otrzewnową. Zastawka ta jest schowaną pod skórą rurką, która łączący komory mózgu z otrzewną, czyli błoną znajdującą się w brzuchu, która może pochłonąć i wprowadzić do krwiobiegu kilka litrów płynu dziennie. Tego typu leczenie może trwać miesiące, a nawet lata w zależności od stanu pacjenta, jednak unika się długotrwałego stosowania zastawki komorowo-otrzewnowej ze względu na ryzyko zakażenia i stosunkowo częste zapychanie się przewodów. W sytuacjach nagłych, kiedy wodogłowie narasta szybko, a stan pacjenta się znacznie pogarsza wykonuje się drenaż, czyli wprowadzenie do komór cewnika (plastikowej rurki) i wyprowadzenie płynu na zewnątrz, do jałowego worka. W takich sytuacjach można także założyć zastawkę komorowo-otrzewnową. Kiedy życie pacjenta nie jest już zagrożone można go przygotować do operacji lub w inny sposób leczyć przyczynę wodogłowia i usunąć doraźnie wprowadzony dren lub zastawkę. W łagodnych przypadkach wodogłowia wywołanego zaburzeniem produkcji i/lub wchłaniania PMR można stosować leki zmniejszające produkcję płynu, lecz skuteczność takiego postępowania jest znacznie mniejsza od leczenia inwazyjnego. W przypadku dzieci do 2 roku życia, jeśli wodogłowie nie postępuje, można zastosować metodę aktywnego wyczekiwania, czyli systematyczną kontrolę bez wprowadzania leczenia, ponieważ często tego typu wodogłowie samo ustępuję w miarę dorastania pacjenta.
Wodogłowie – rokowania
Rokowanie zależy od przyczyny powstania wodogłowia i szybkości wprowadzenia leczenia. Im dłużej tkanka mózgowa jest uciska, tym więcej powstaje nieodwracalnych uszkodzeń w mózgu. W przypadku guzów to właśnie choroba podstawowa będzie decydowała o postępowaniu i stanie pacjenta. Rokowanie dzieci z wodogłowiem, przy szybkim wprowadzeniu leczenia jest bardzo dobre, większość z nich nie będzie odczuwała skutków choroby w przyszłości, jednak około jedna trzecia doświadczy pewnych deficytów neurologicznych, np. w postaci zaburzeń uwagi lub obniżenia IQ i innych.
Wodogłowie może być stanem bezpośrednio zagrażającym życiu lub niewielkim problemem niewymagającym leczenia. Wszystko zależy od jego przyczyny i nasilenia, a co za tym idzie ucisku na mózg. Należy zwracać uwagę na występowanie charakterystycznych objawów podrażnienia opon mózgowo-rdzeniowych i niezwłocznie szukać pomocy specjalisty.