Co to są elektrolity i jak bada się ich poziom? Objawy niedoboru i przedawkowania elektrolitów

Choć o elektrolitach zapewne słyszał już każdy, nie wszyscy potrafią wyjaśnić, czym one są oraz jakie mogą pełnić funkcję w naszym organizmie. Dowiedź się, czy ich obecność jest istotna dla naszego organizmu oraz jakie objawy towarzyszą zaburzeniom ich stężeń.

Co to są elektrolity?

W zależności od wieku oraz płci zawartość wody w naszym organizmie stanowi zwykle ponad 50% masy ciała ( noworodków nawet 85%, dzieci 65%, u dorosłych prawie 60% – wraz z wiekiem spada). Wypełnia ona dwie główne przestrzenie organizmu: zewnątrz i wewnątrzkomórkową. Prawie ⅔ całkowitej ilości wody znajduje się w przestrzeni wewnątrzkomórkowej, natomiast pozostała wypełnia przestrzeń pozakomórkową (czyli osocze, płyn tkankowy oraz woda obecna m.in. w drogach oddechowych, przewodzie pokarmowym, układzie moczowym). W obu tych przestrzeniach prócz wody występuje wiele substancji, wśród których istotną rolę dla prawidłowego funkcjonowania organizmu odgrywają elektrolity.

Pod względem chemicznym elektrolity to atomy bądź cząstki, które posiadają ładunek elektryczny – czyli jony dodatnie (kationy) i jony ujemne (aniony). Głównymi elektrolitami obecnymi w organizmie są m.in.: sodowe (Na+), potasowe (K+) oraz chlorkowe (Cl-). Ich zwartość jest odmienna w obu przestrzeniach wodnych – w przestrzeni zewnątrzkomórkowej głównym kationem jest sód, natomiast wewnątrzkomórkowej – potas.

Cząstki te odgrywają wiele ważnych funkcji w organizmie, m.in. odpowiadają za utrzymanie równowagi wodno-elektrolitowej, kwasowo-zasadowej, ciśnienia osmotycznego, a także uczestniczą w przewodnictwie impulsów nerwowych (wpływ m.in. na skurcz, rozkurcz mięśni czy pracę serca). Zatem prawidłowa zawartość elektrolitów w płynach ustrojowych zapewnia homeostazę – czyli stan równowagi organizmu, dzięki czemu możliwe jest jego funkcjonowanie.

Zdrowy organizm jest w stanie prawidłowo regulować zawartość elektrolitów w organizmie. Ich wydalanie ma miejsce każdego dnia – wraz z moczem, kałem, potem, czy w wydychanym powietrzu, natomiast uzupełnianie możliwe jest dzięki dostarczanym pokarmom oraz płynom do organizmu.

Nieznaczne, przejściowe zaburzenia elektrolitowe (np. biegunka, wymioty) zwykle nie stanowią znacznego zagrożenia dla zdrowia, gdyż zdrowy organizm potrafi sam przywrócić równowagę przy odpowiednim uzupełnieniu elektrolitów. Jednakże poważne zaburzenia elektrolitowe mogą skutkować wystąpieniem niekorzystnych zmian w organizmie, których leczenie wymaga usunięcia przyczyny tych zaburzeń oraz uzupełnienia niedoboru lub nadmiaru elektrolitów.

Objawy niedoboru elektrolitów

Newsletter Medovita - przydatne informacje, dostęp do nowych e-booków przed premierą.

Zapisuję się

Objawy jakie mogą wynikać z niedoborów poszczególnych elektrolitów zależą głównie od pełnionych przez nich funkcji w organizmie. Stąd niedobór konkretnego anionu bądź kationu może wiązać się z wystąpieniem odmiennych objawów.

Stan zmniejszonej zawartości sodu w organizmie określa się mianem hiponatremii, gdzie stężenie jonów sodu we krwi wynosi poniżej 135 mmol/l. W zależności od czasu w jakim nastąpiło zmniejszenie stężenia sodu wyróżniamy hiponatremię przewlekłą (powyżej 48h), której towarzyszą zwykle łagodne objawy (ogólne osłabienie, złe samopoczucie, zaburzenia koncentracji) oraz ostrą (poniżej 48h), z którą związane są bóle głowy, splątanie, senność, drgawki, a nawet zapaść. Stężenie < 115 mmol/l może wiązać się z wystąpieniem obrzęku mózgu, który stanowi poważne zagrożenie  dla życia. Zmianom stężenia jonów sodowych (zarówno spadek jak i wzrost stężenia) towarzyszą równolegle jony chlorkowe, stąd objawy niedoboru tych jonów mają podobny charakter.

Obniżenie stężenia potasu we krwi określa się mianem hipokaliemii. Łagodne obniżenie stężenie potasu (poniżej 3,5 mmol/l) może nie dawać żadnych objawów lub może mu towarzyszyć osłabienie, zawroty głowy, zaparcia, skurcze mięśni czy kołatanie serca.

Objawy znacznego nagłego spadku potasu (poniżej 3,1 mmol/l) to:

• silne osłabienie, porażenie mięśni
• dolegliwości jelit (niedrożność)
• zaburzenia rytmu serca (arytmia).

Należy jednak pamiętać, że znaczne spadki stężenia sodu oraz potasu stanowią zagrożenie dla życia.

Objawy nadmiaru elektrolitów

Podobnie jak w przypadku niedoborów – powolnemu, długotrwałemu narastaniu stężeń poszczególnych elektrolitów mogą  nie towarzyszyć przez długi czas żadne objawy lub może wystąpić wzmożone pragnienie, nudności, rozdrażnienie. Zwykle nagły, znaczny wzrost stężenia elektrolitów we krwi wiąże się z wystąpienie objawów.

Objawy wysokiego stężenia sodu we krwi (hipernatremia, stężenie jonów sodu powyżej 150 mmol/l):

• zaburzenia świadomości, orientacji
• wzmożone napięcie mięśni
• drgawki
• senność (czasem nawet śpiączka)
• obrzęki, przesięki (jeżeli towarzyszy hiperwolemia – przewodnienie organizmu).

Objawy hiperkaliemii (stężenie potasu powyżej 5,5 mmol/l):

• obniżenie aktywności psychicznej, fizycznej
• parestezje (drętwienie, mrowienie)
• osłabienie, skurcze, porażenie mięśni
• bradykardia (spowolnienie rytmu serca).

Stężenie potasu powyżej >7 mmol/l stanowi poważne zagrożenie dla życia (związane z silnym zaburzeniem funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego).

Badanie elektrolitów (Sód, Potas)

Badanie elektrolitów podobnie jak np. morfologia krwi często zlecane jest profilaktycznie przez lekarza pierwszego kontaktu, aby móc ocenić ogólny stan organizmu, jak również u pacjentów, u których występują już objawy zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej, z ostrymi lub przewlekłymi chorobami, czy przyjmujących leki mające wpływ na stężenie elektrolitów w organizmie.

Czy wiesz że: ciężki zarówno niedobór jak i nadmiar elektrolitów w organizmie może stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia, a nawet życia?

Ocena stężenia elektrolitów wykonywana jest w próbce krwi żylnej. Ważne jest prawidłowe pobranie krwi żylnej, gdyż ma ono istotny wpływ na otrzymany wynik (w szczególności na stężenie potasu). Profilaktyczna ocena ogólnego stanu zdrowia zwykle dokonywana jest na podstawie oznaczenia stężenia łącznie obu kationów – sodowych i potasowych, natomiast u pacjentów hospitalizowanych, z ostrymi lub przewlekłymi chorobami oceniane są wszystkie elektrolity.

Ile kosztuje badanie elektrolitów? Cena jednostkowa dla pojedynczych elektrolitów wynosi zwykle kilka złotych (poniżej 10 złotych), zatem chcąc oznaczyć stężenie wszystkich trzech elektrolitów za badanie zwykle trzeba zapłacić w granicach 20 – 30 złotych.

Kiedy uzupełnić elektrolity?

Znaczne niedobory elektrolitów stanowią zagrożenie dla zdrowia i życia, stąd pacjenci ze stwierdzoną ciężką w dodatku ostrą hiponatremią i/lub hipokaliemią zwykle są hospitalizowani gdyż wymagają odpowiedniego uzupełnienia niedoborów (jednocześnie monitorowane jest stężenie elektrolitów we krwi) oraz leczenia bądź usunięcia przyczyny odpowiedzialnej za wywołanie tego stanu. Ponadto proces wyrównania poziomu elektrolitów musi być przeprowadzony w sposób powolny, gdyż nagłe zmiany stężeń mogą zagrażać życiu pacjenta.

Niewielkie niedobory elektrolitów (którym zwykle nie towarzyszą istotne objawy, których przyczyną nie są groźne dla zdrowia i życia stany chorobowe (np. wymioty, biegunki, nadmierna aktywność fizyczna)  mogą być uzupełnione przy zastosowaniu odpowiednich suplementów zakupionych w aptece, odpowiedniej diety, czy ograniczenia ilości spożywanych płynów.

Jak uzupełnić elektrolity?

W przypadku niewielkich niedoborów potasu lekarz może zalecić przyjmowanie suplementów diety zawierających potas bądź zastosowanie diety bogatej w produkty zawierające duże ilości potasu (np. pomidory, suche nasiona roślin strączkowych, orzechy, suszone owoce). Należy jednak ściśle przyjmować je pod kontrolą lekarza, który zapewne zleci również kontrolne wykonanie oznaczeń stężenia potasu we krwi.

W przypadku łagodnych niedoborów sodu w zależności od przyczyn, lekarz może zalecić ograniczenie spożywania płynów, zastosowanie leków moczopędnych lub uzupełnienie niedoborów poprzez podanie chlorku sodu, oraz zlecenie kontrolnej oceny stężenia sodu we krwi.

Ogólnodostępne preparaty nawadniające – “elektrolity” mają wyłącznie zastosowanie w celu uzupełnienia łagodnych niedoborów elektrolitów utraconych na skutek długotrwałych wymiotów czy biegunek.

Pojęcie elektrolitów jest dość powszechnie używane, jednak niewielu z nas ma świadomość czym one dokładnie są i jak istotne funkcje pełnią one w organizmie. Ich nadmiar bądź niedobór w znacznych ilościach mogą stanowić poważne zagrożenie dla życia. Nieumiejętne uzupełnianie ich niedoborów może również grozić poważnymi konsekwencjami, stąd wszelka suplementacja powinna odbywać się pod kontrolą lekarza.

Najważniejsze pytania i odpowiedzi