Odleżyny to jeden z najczęstszych problemów dotykający osób chorych, które są długotrwale unieruchomione w łóżku. Proces ich leczenia jest przewlekły i trudny, dlatego warto poznać przyczyny powstawania tego problemu oraz metody służące ich zapobieganiu. W tym przypadku profilaktyka ma bardzo duże znaczenie i może ochronić pacjenta przed uszkodzeniami skóry.
Co to są odleżyny?
Odleżyny powstają u pacjentów, którzy z różnych przyczyn zdrowotnych muszą długotrwale leżeć w łóżku, są unieruchomieni lub też nieprzytomni. Odleżyny zlokalizowane są w miejscu, w którym skóra styka się z powierzchnią podłoża, na którym leży chory. Zmiany te najczęściej powstają w okolicy pięt, łokci, kolan, odcinka lędźwiowego kręgosłupa oraz pośladków.W tych miejscach z podłożem stykają się kości, które powodują nacisk na skórę co w efekcie osłabia przepływ krwi w obrębie dociskanych tkanek. Osłabiony przepływ krwi przyczynia się do niedotlenienia tkanek, a z czasem może prowadzić do rozwinięcia się martwicy (obumarcia).
Proces tworzenia odleżyn obejmuje pięć głównych etapów, które opisuje klasyfikacja odleżyn według Torrance’a:
- stopień I – obszar skóry uległ zaczerwienieniu, ale po lekkim ucisku palca na zmienionym obszarze skóra blednie. Taka reakcja na ucisk świadczy o zachowanym mikrokrążeniu w miejscu powstającej zmiany skórnej;
- stopień II – zaczerwienie nie blednie po ucisku. Na skórze pojawiają się pęcherze oraz ból, ale odleżyna obejmuje tylko powierzchnię naskórka;
- stopień III – odleżyna obejmuje zarówno naskórek, jak i skórę właściwą. Rana ma wyraźne zaznaczone brzegi, a wokół nich pojawia się rumień oraz obrzęk. Rana ma kolor żółty (spowodowany rozpadem tkanek) lub czerwony (co oznacza proces ziarninowania w tkance, czyli gojenia rany poprzez powstawanie nowej bogato ukrwionej tkanki łącznej, w celu uzupełnienia ubytku w tkance);
- stopień IV – zmiana jest głęboka, obejmuje znajdującą się pod skórą tkankę tłuszczową. Brzegi rany nadal są wyraźne odgraniczone od powierzchni zdrowej skóry. Rana może przybierać kolor czarny, co świadczy o rozwijającej się martwicy tkanek;
- stopień V – Martwica obejmuje mięśnie, kości, stawy. Rana jest czarna.
Jak leczyć odleżyny?
Leczenie odleżyn polega na dobraniu odpowiedniego specjalistycznego opatrunku do rodzaju rany. Powstałą odleżynę powinien obejrzeć lekarz lub doświadczona pielęgniarka, tak aby mieć pewność, że dobrany opatrunek jest właściwy. Ranę należy ciągle obserwować i reagować na wszelkie zmiany, ponieważ w przebiegu leczenia odleżyn rodzaje opatrunku mogą ulegać zmianie w zależności od stopnia gojenia lub też rozwoju odleżyny.
Opatrunki stosowane w leczeniu odleżyn dzielą się na kilka grup. Najczęściej stosuje się następujące rodzaje opatrunków:
- poliuretanowe – są to opatrunki w postaci gąbek ( np. Allevyn, Biatain, Tielle) lub błon (folii) półprzepuszczalnych ( np. Tegaderm, Hydrofilm, Bioclusive). Folie poliuretanowe są cienkie, przezroczyste i elastyczne. Są stosowane w przypadku odleżyn I i II stopnia. Mogą być także używane w profilaktyce przeciwodleżynowej lub w celu ochrony skóry przed zamoczeniem w czasie kąpieli. Opatrunek ochrania skórę przed przedostaniem się do rany bakterii z zewnątrz oraz wody, ale jest też skonstruowany w taki sposób, że skóra pod opatrunkiem swobodnie „oddycha”. Zaletą jest też fakt, że jest przezroczysty, co umożliwia obserwację rany bez potrzeby ściągania opatrunku. Jednak opatrunek ten nie może być stosowany w przypadku rany z przebiegającą infekcją oraz rany sączącej. Maksymalny czas, przez który opatrunek może pozostać na skórze to 14 dni, następnie należy wymienić opatrunek na nowy. Gąbki poliuretanowe w zależności od typu mogą być stosowane w ranach powierzchniowych lub głębokich. Przeznaczone są do leczenia odleżyn od II do V stopnia. Stosuje się je w ranach z wysiękiem, ponieważ mają dużą zdolność wchłaniania płynu. Opatrunek z gąbki poliuretanowej może pozostać na skórze maksymalnie od 1 do 4 dni. Zmiany na nowy należy dokonać w momencie, gdy wysięk zbliża się do krawędzi założonego opatrunku.
- Hydrokoloidowe – opatrunki hydrokoloidowe mogą mieć różną postać (płytki, pasty, żele, proszki). Do takich opatrunków zaliczamy np. Granuflex, Comfeel, Hydrocoll. Nałożony na ranę opatrunek wchłania wysięk, przez co sam pęcznieje tworząc żel wpełniający ranę. Opatrunek zapewnia odpowiednie środowisko do oczyszczania rany, przyspieszające jej gojenie oraz zmniejsza bolesność rany. Opatrunki hydrokoloidowe stosuje się w odleżynach od II do V stopnia. Maksymalny czas bez zmiany opatrunku to 7 dni. Wcześniejszej zmiany opatrunku należy dokonać, jeśli wydzielina z rany zbliża się do brzegów opatrunku.
- Hydrowłókniste – opatrunek ten jest stosowany w przypadku ran zainfekowanych oraz sączących. Nadaje się zarówno w przypadku ran powierzchniowych, jak i głębokich. Powinien być wymieniany maksymalnie co 12 godzin. Przykładem takiego opatrunku jest Aquacel.
- Hydrożelowe – są to opatrunki stosowane w formie żelu lub płytki. Przykładem takich opatrunków są: Aquagel, Hydrosorb, IntraSite gel. Są przeznaczone do ran suchych, martwiczych, pokrytych strupem. Ich zadaniem jest nawilżenie rany oraz jej zmiękczenie co przyspiesza proces oczyszczania i gojenia odleżyny. Opatrunek można zmieniać maksymalnie co 3 dni.
- Dekstranomery – są to opatrunki stosowane do leczenia ran z wysiękiem oraz infekcją. Powinny być zmieniane maksymalnie co 48 godzin. Opatrunek tego typu to między innymi Acudex oraz Debrisan.
- Alginianowe – opatrunki te wchłaniają wysięk, co prowadzi do ich pęcznienia. Uwalniają także do środowiska rany jony wapnia, które przyspieszają proces krzepnięcia. Opatrunki alginianowe zatrzymują także nieprzyjemny zapach sączącej rany. Opatrunki alginianowe są stosowane w odleżynach z wysiękiem, ale warunek jest taki, że rana nie może być zainfekowana. Przykłady tego rodzaju opatrunków to: Kaltostat, Sorbsan, Kaltogen. Opatrunek powinien być zmieniany co 12 godzin.
- Antyseptyczne – są to opatrunki zawierające związki aktywne o działaniu antyseptycznym, czyli odkażającym ranę. Mogą zawierać roztwór chlorheksydyny (np. Bactigras), powidonowanej jodyny (np. Inadine) lub srebro (np. Atrauman Ag). Stosowane są w ranach z przebiegających zakażeniem. Opatrunek z chlorheksydyną należy wymieniać maksymalnie co 24 godziny, z kolei w przypadku opatrunku z roztworem powidonowanej jodyny o zmianie na nowy decyduje odbarwienie opatrunku (nieużywany opatrunek ma kolor żółty). W przypadku opatrunków ze srebrem okres jego wymiany na nowy jest bardzo różny, w zależności od typu opatrunku.
Bardzo ważna jest dbałość o higienę podczas zmiany opatrunków. Należy dbać o to, aby nie zainfekować rany w czasie jej opatrywania oraz nie pogłębić uszkodzeń podczas ściągania opatrunku. W trakcie zmiany opatrunku ranę należy przepłukać roztworem 0,9% NaCl (czyli soli fizjologicznej), tak aby pozbyć się z rany pozostałości opatrunku. Przeciwwskazane jest przepłukiwanie rany wodą utlenioną.
Czy wiesz że: indywidualne predyspozycje mają duży wpływ na powstanie odleżyn?
Domowe sposoby na odleżyny
Odleżyny są poważnym schorzeniem, które powinno być leczone odpowiednimi opatrunkami specjalistycznymi oraz środkami antyseptycznymi. Absolutnie przeciwwskazane jest przemywanie rany preparatami wykonywanymi samoistnie w warunkach domowych. W taki sposób możemy tylko pogorszyć infekcję i rana będzie się pogłębiać. Natomiast z powodzeniem w warunkach domowych możemy wprowadzić profilaktykę zapobiegającą powstawaniu odleżyn.
Profilaktyka przeciwodleżynowa
W przypadku, gdy chory zostaje unieruchomiony w pozycji leżącej na dłuższy czas, przede wszystkim dobrze już od samego początku zadbać o odpowiedni materac. Do takich warunków stworzono specjalne materace przeciwodleżynowe zmiennociśnieniowe. Materace te zbudowane są z kilkunastu komór, do których wtłaczane jest powietrze w różne miejsca i o różnym ciśnieniu, dzięki czemu poszczególne komory są wypełnione powietrzem w różnym stopniu. Takie naprzemienne tłoczenie powietrza sprawia, że materac się lekko porusza i masuje ciało chorego. Jego rytmiczny ruch zmniejsza styczność i ucisk tkanek z podłożem. Przy wyborze materaca należy wziąć pod uwagę masę ciała chorego, ponieważ to od niej zależy wysokość dobranego materaca. Odpowiednia jego wysokość oraz ustawione właściwości pompy tłoczącej powietrze są kluczowe, ponieważ sprawiają że chory unosi się na materacu. Zły dobór tych dwóch parametrów sprawi, że leżąca osoba będzie znajdować się zbyt wysoko lub będzie zapadać się w materacu i dotykać dna.
Kolejną bardzo ważną profilaktyką przeciwodleżynową jest dbałość o zmianę pozycji leżącej osoby. Należy przewracać chorego z boku na bok, tak aby nie pozostawał w tym samym ułożeniu przez dłuższy czas. Takie działanie zapobiega długotrwałemu uciskowi na określone obszary ciała. Zmiana pozycji chorego powinna następować co około 2 godziny. Podczas zmiany pozycji chorego można delikatnie masować oraz oklepywać miejsca lekkiego zaczerwienia w celu poprawy krążenia. Oczywiście zmiana pozycji chorego powinna być wykonywana powoli i z uwzględnieniem stopnia możliwości ruchowych chorego, tak aby nie doprowadzić do urazów oraz nie powodować tarcia skóry o materac.
Zapamiętaj: Aktywność ruchowa i rehabilitacja to najlepsze metody zapobiegania odleżynom u osób chorych.
Ciało chorej osoby należy utrzymywać w czystości (szczególnie u osób z problemami dotyczącymi nietrzymania moczu lub stolca, u których ważne jest dokładne oczyszczanie okolic krocza oraz pośladków). Do mycia ciała chorego najlepiej zastosować delikatne preparaty (pianki, kremy, mydła w płynie), takie które nie będą podrażniać skóry. Narażone miejsca można także profilaktycznie smarować preparatami takimi jak Linomag, Sudocrem, krem propolisowy, Alantan, maść nagietkowa.
W profilaktyce przeciwodleżynowej bardzo ważne jest także właściwe odżywienie pacjenta. Okazuje się, że chorzy niedożywieni są bardziej narażeni na powstawanie odleżyn. Należy dbać o odpowiednie nawodnienie leżącego pacjenta oraz regularność posiłków (4–5 w ciągu dnia). Ważne jest także zapewnienie odpowiedniej ilości białka w diecie (1,5–2 g na kg masy ciała na dobę – jeśli osoba nie cierpi na żadne schorzenia nerek) oraz niezbędnych witamin i minerałów. Zawarte w białkach aminokwasy są istotne w procesie regeneracji tkanek, w tym między innymi gojenia ran. Najlepiej jeśli białko będzie pochodzenia zwierzęcego ( np. mięso, jajka, mleko i przetwory mleczne, ryby) ponieważ jest ono białkiem pełnowartościowym, czyli zawiera wszystkie niezbędne aminokwasy w odpowiednich proporcjach. Oczywiście dieta powinna być lekkostrawna, a jeśli chory ma problemy z połykaniem to należy podawać pokarmy w płynnej postaci oraz można włączyć do diety specjalistyczne preparaty żywieniowe, które dostępne są w aptekach.
Odleżyny są problemem, który często spotyka pacjentów długotrwale leżących. Niestety chorzy nie są w stanie sami uchronić się przed tego typu schorzeniem, dlatego tak ważna jest opieka nad unieruchomioną osobą oraz edukacja w tym zakresie. Właściwa pielęgnacja osoby chorej może całkowicie wyeliminować ryzyko powstania odleżyn. Ważne jest obserwowanie ciała chorej leżącej osoby i odpowiednie reagowanie na wszelkie niepokojące zmiany.