W warunkach prawidłowych serce jest otoczone przez osierdzie. Jest to składająca się z dwóch warstw „workowata” błona wypełniona niewielką ilością płynu – mimo, iż na co dzień nie zdajemy sobie z tego sprawy, pełni ono wiele ważnych funkcji: zarówno funkcje ochronne jak i zapewnia odpowiedni poślizg podczas pracy serca, oraz zapobiega jego nadmiernemu rozciąganiu się. Kiedy jednak w obrębie osierdzia toczy się proces chorobowy, z czasem dochodzi do zmian w jego budowie, nie może spełniać ono swych funkcji, a praca serca zostaje upośledzona. Choroby osierdzia mogą być spowodowane czynnikami działającymi w obrębie osierdzia, takimi jak zakażenia wirusowe, bakteryjne, grzybicze, jak i związane z chorobami ogólnoustrojowymi (np. choroby tkanki łącznej, autoimmunologiczne, nowotworowe). Czym jest zaciskające zapalenie osierdzia i na czym polega jego leczenie?
Czym jest zaciskające zapalenie osierdzia?
Zaciskające zapalenie osierdzia jest powikłaniem przewlekłego procesu zapalnego obejmującego osierdzie (jest to „workowata” błona otaczająca serce) – w jego wyniku z biegiem czasu traci ono swoją elastyczność, dochodzi do jego zarośnięcia, zgrubienia i zwapnienia. Mówiąc obrazowo, serce zostaje uwięzione w ‘bliznowatym pancerzu’, przez co nie może prawidłowo wykonywać swojej pracy. Powoduje to trudności w napływie krwi do komór serca i rozwój objawów niewydolności serca. Zaciskające zapalenie osierdzia obecnie występuje rzadko, jednak jest poważnym następstwem przewlekłego zapalenia osierdzia.
Zaciskające zapalenie osierdzia – objawy
Objawy zaciskającego zapalenia osierdzia są niecharakterystyczne. Początkowo chorzy mogą nie odczuwać żadnych objawów – między epizodem zapalenia osierdzia, a rozwojem zmian zaciskających może upłynąć sporo czasu. Choroba charakteryzuje się upośledzeniem wypełniania komór serca ze względu na powstałe zmiany w osierdziu. Zazwyczaj obserwuje się objawy niewydolności prawej komory serca.
Do najczęstszych objawów choroby zaliczamy:
- postępujące osłabienie;
- brak tchu;
- ból w klatce piersiowej;
- uczucie nierównego bicia serca;
- poszerzenie żył szyjnych, oraz brak ich zapadania się podczas wdechu;
- wodobrzusze;
- powiększenie wątroby;
- obrzęki;
- “stuk osierdziowy” – dźwięk słyszalny podczas osłuchiwania serca, występujący we wczesnej fazie rozkurczu, objaw ten występuje dość rzadko ale jest to tzw. objaw patognomoniczny zaciskającego zapalenia osierdzia tzn. występuje wyłącznie w zaciskającym zapaleniu osierdzia.
Zaciskające zapalenie osierdzia – przyczyny
Zaciskające zapalenie osierdzie występuje jako następstwo przewlekłego zapalenia osierdzia. Do najczęstszych przyczyn zaliczane są infekcje wirusowe.
Czy wiesz że: między epizodem zapalenia osierdzia, a rozwojem zmian zaciskających może upłynąć sporo czasu – średnio czas od wystąpienia pierwszych objawów do ustalenia rozpoznania wynosi 1-2 lat?
Może też wystąpić po operacji kardiochirurgicznej lub po radioterapii. Często też dochodzi do rozwoju zaciskających zmian osierdzia w bakteryjnym lub gruźliczym zapaleniu osierdzia. Duża część przypadków zaciskającego zapalenia osierdzia jest określana, jako idiopatyczna, tzn. bezpośrednia przyczyna powstawania zmian nie została jeszcze poznana.
Zaciskające zapalenie osierdzia – leczenie
U każdego chorego należy wykonać odpowiednie badania, potwierdzające rozpoznanie, przede wszystkim EKG, badanie echokardiograficzne (inaczej echo serca, ultrasonografia serca) oraz zdjęcie RTG klatki piersiowej.
Zapamiętaj: “Stuk osierdziowy" - dźwięk słyszalny podczas osłuchiwania serca, występujący we wczesnej fazie rozkurczu, objaw ten występuje dość rzadko ale jest to tzw. objaw patognomoniczny zaciskającego zapalenia osierdzia tzn. występuje wyłącznie w zaciskającym zapaleniu osierdzia.
Badanie echokardiograficzne jest badaniem obrazowym, pozwala ono uwidocznić zgrubienia osierdzia, zwapnienia, objawy zaciskania. Wyróżniamy badanie echokardiograficzne przezklatkowe oraz przezprzełykowe. W badaniu przezklatkowym głowicę aparatu przykłada się w różnych miejscach klatki piersiowej. Badanie echokardiograficzne przezprzełykowe polega na wprowadzeniu (po uprzednim miejscowym znieczuleniu) sondy zaopatrzonej w głowicę do przełyku i obserwacji serca w obrazie ultrasonograficznym. Pozwala ono na lepszą ocenę zgrubień osierdzia. RTG klatki piersiowej – badanie polega na wykonaniu zdjęcia klatki piersiowej za pomocą specjalnego aparatu z wykorzystaniem promieni rentgenowskich (promieni X). W kontekście zaciskającego zapalenia osierdzia na zdjęciu mogą zostać uwidocznione zwapnienia osierdzia, powiększenie przedsionków, czy też obecność płynu w jamach opłucnej. Jeśli istnieją wątpliwości co do rozpoznania choroby, może być wskazane wykonanie innych badań tj. tomografia komputerowa / rezonans magnetyczny serca, cewnikowanie serca. Podstawową metodą leczenia przewlekłego zaciskającego zapalenia osierdzia jest perikardiektomia, czyli chirurgiczne usunięcie części lub całości worka osierdziowego.
Leczenie farmakologiczne może być istotne w kilku przypadkach:
- jeżeli przyczyną zapalenia osierdzia jest gruźlica – antybiotykoterapia w gruźlicy może istotnie zmniejszyć ryzyko rozwoju zmian i progresji choroby;
- u chorych, u których zmiany zaciskające mają charakter potencjalnie odwracalny – najczęściej u chorych z nowo rozpoznanym lub przemijającym zaciskaniem serca przez osierdzie, stosowanie przede wszystkim leków przeciwzapalnych może przyczynić się do redukcji zmian zaciskających;
- u chorych, u których istnieją przeciwwskazania do operacji, farmakoterapia ma charakter wspomagający, celem leczenia jest łagodzenie objawów niewydolności serca.
Na zakończenie, warto dodać, iż czas, w którym zostanie podjęta decyzja o konkretnym sposobie leczenia jest bardzo istotny. Zbyt późny zabieg operacyjny, kiedy doszło do nieodwracalnego włóknienia, usztywnienia osierdzia oraz zaniku mięśnia sercowego będzie trudniejszy do wykonania oraz niesie za sobą większe ryzyko powikłań. Z kolei w okresie aktywnej choroby infekcyjnej, czy też w innych typach zapalenia osierdzia kiedy utrudnienie napełniania komór jest przemijające, nie ma uzasadnienia do podejmowania leczenia operacyjnego. Dlatego leczenie pacjentów z zaciskającym zapaleniem osierdzia powinno odbywać się w ośrodkach o odpowiednim stopniu referencyjności (tzn. wyspecjalizowania) i doświadczenia, gdzie decyzja o przeprowadzeniu perikardiektomii zostanie podjęta w najlepszym momencie dla danego przypadku.