Oligofrenia to inna nazwa niepełnosprawności intelektualnej. Problem oligofrenii jest bardzo złożony i niejednorodny. Jej objawy tworzą zróżnicowany obraz chorobowy, a poszczególni pacjenci różnią się między sobą zarówno ciężkością, jak i obszarem, którego najbardziej dotyka zaburzenie. Przeczytasz tu o bardzo ważnym, choć często pomijanym temacie niepełnosprawności intelektualnej.
Czym są oligofrenie?
Termin oligofrenia używa się zamiennie z pojęciem niepełnosprawności intelektualnej. Sama nazwa „oligofrenia” pochodzi z początku XX wieku i choć nie jest obecnie najpopularniejsza, to ciągle znajduje się w użyciu. Osoby cierpiące z powodu niepełnosprawności intelektualnej mają problem z adaptacją do zmieniających się warunków życia codziennego. Innymi słowy to co charakteryzuje pacjentów z oligofrenią, tj. obniżone zdolności uczenia się, komunikacji, analizy otoczenia – powodują ograniczenie samodzielności. Aby stwierdzić niepełnosprawność intelektualną należy spełnić 2 poniższe kryteria oraz (co ważne!) choroba musi zacząć się przed 18 rokiem życia:
- Iloraz inteligencji zbadany za pomocą testu inteligencji musi być niższy od 70 (średnia wartość mieści się pomiędzy 85, a 115);
- Występują deficyty (gorsze funkcjonowanie) w zakresie: porozumiewania się, zaradności osobistej, prowadzenia domu, stanowienia o sobie, umiejętności komunikacji z innymi ludźmi, korzystania ze wsparcia społecznego, możliwości uczenia się, pracy, wypoczynku, dbania o zdrowie i bezpieczeństwo.
Zależnie od ciężkości, niepełnosprawność intelektualną dzielimy na: lekką, umiarkowaną, ciężką i głęboką. Różnica pomiędzy poszczególnymi stopniami jest diametralna. O ile niepełnosprawność w stopniu lekkim może być rozpoznana dopiero w szkole, w związku z wyraźnymi trudnościami edukacyjnymi, to osoby z głęboką niepełnosprawnością intelektualną nigdy nie przekroczą etapu rozwojowego 3 – 4 latka.
Oligofrenie – objawy
Objawy oligofrenii różnią się w zależności od stopnia jej ciężkości. Problemy dotyczą nabywania języka (od zubożenia mowy po niewypowiadanie nawet pojedynczych słów) zdolności do pracy, zajmowania się domem, zaspokajania potrzeb. Oczywiście występują również problemy edukacyjne – w stopniu lekkim wymagające wsparcia, a już w umiarkowanym szkoły specjalnej. Gorsza od przeciętnej jest pamięć, zdolność koncentracji, spostrzegania, liczenia, wyciągania wniosków, właściwego reagowania na nowe sytuacje. To bardzo ważne, by pamiętać, że osoby z niepełnosprawnością intelektualną 3 – 4 razy częściej cierpią z powodu innych zaburzeń psychicznych, np. depresji czy lęku. Może to wynikać zarówno ze zmian organicznych, jak i przewlekłej frustracji potrzeb (niemożność ich wyrażenia przez pacjentów) oraz ogólnej, niskiej jakości życia.
Oligofrenie – przyczyny
Tak, jak już wspomniano, oligofrenia wynika z wielu różnorodnych czynników. Stanowi też element innych chorób. Najczęściej niepełnosprawność intelektualna towarzyszy takim zespołom jak: stwardnienie guzowate, neurofibromatoza, małogłowie pierwotne.
Przyczyny oligofrenii możemy podzielić na dwie duże kategorie: genetyczne i środowiskowe. Co istotne, w 30 – 50% przypadków, nie potrafimy wykazać jasno przyczyny niepełnosprawności intelektualnej.
Wśród przyczyn genetycznych możemy wyróżnić:
- Uwarunkowane zaburzeniami chromosomalnymi. Należą do nich przede wszystkim: zespół Downa, zespół łamliwego chromosomu X, zespół Pradera – Willego, zespół Angelmana, zespół Turnera, czy zespół Retta. Zespół łamliwego chromosomu X jest najczęstszą przyczyną niepełnosprawności intelektualnej wynikającej z przyczyn genetycznych u chłopców, a zespół Downa w populacji ogólnej.
- Genetyczne zespoły metaboliczne. Jest ich wiele rodzajów, choć są stosunkowo rzadkie. Jako przykład można wymienić fenyloketonurię czy chorobę syropu klonowego. Wynikają one z mutacji genu kodującego ważne dla metabolizmu białko. Powoduje to uszkodzenie tkanki nerwowej i prowadzi do niepełnosprawności intelektualnej.
- Choroby lizosomalne, które są podobne do chorób metabolicznych. Należy do nich np. choroba Taya – Sachsa (obecna szczególnie wśród potomków Żydów Aszkenazyjskich).
Czynniki środowiskowe możemy podzielić na prenatalne (obecne jeszcze przed porodem), okołoporodowe i oddziałujące na późniejszych etapach rozwoju.
Zapamiętaj: Nigdy nie używaj określenia „upośledzenie intelektualne”, „niedorozwój umysłowy” itp. Preferowanym określeniem jest niepełnosprawność intelektualna. Pozostałe są krzywdzące dla osób dotkniętych tą chorobą. Co ważne, niepełnosprawność intelektualna nie stanowi odrębnej jednostki chorobowej, ale posiada wiele przyczyn, stanowi składową różnych zespołów chorobowych.
W trakcie życia wewnątrzmacicznego jesteśmy szczególnie podatni na wpływ czynników zewnętrznych. Komórki błyskawicznie się dzielą, powstają poszczególne organy, spośród których nasz mózg jest strukturą szczególnie wrażliwą na uszkodzenia. Zatem wystąpienie zakażeń wewnątrzmacicznych (toksoplazmoza, różyczka!), ekspozycji na toksyny, stosowanie przez matkę niektórych leków, alkoholu, narkotyków, ma szczególnie zgubny wpływ na układ nerwowy. Dodać należy niedobory witamin i mikroelementów, zaburzenia hormonalne (np. hormony tarczycy) czy wady anatomiczne łożyska.
Okołoporodowo może dojść do niedotlenienia, szczególnie przy trudnym porodzie. Występują krwawienia wewnątrzczaszkowe, zapalenie opon mózgowo – rdzeniowych. Istotnym czynnikiem ryzyka jest wcześniactwo. W późniejszym okresie życia może dojść do infekcji ośrodkowego układu nerwowego, niedotlenienia, urazu, zatruć (metale ciężkie, czad), rozwoju nowotworów, które uszkadzają otaczający mózg. Gdy mówimy o lekkiej niepełnosprawności intelektualnej, jej przyczyny są zwykle niejasne i wieloczynnikowe, podczas gdy ciężka niepełnosprawność intelektualna jest najczęściej jasno określona (np. zaburzenia chromosomalne) i towarzyszą jej inne objawy ze strony układu nerwowego.
Oligofrenie – diagnostyka
Diagnostyka niepełnosprawności obejmuje przede wszystkim standaryzowany test inteligencji wykonywany przez wykwalifikowanego psychologa. Każdy przypadek opóźnienia lub zaburzenia rozwoju wymaga badania wzroku i słuchu. Ważna jest konsultacja z neurologiem dziecięcym oraz genetykiem. Wykonuje się testy biochemiczne dotyczące m. in. stężenia hormonów czy zaburzeń metabolicznych. W wypadku podejrzenia choroby genetycznej nieodzowne są badania genetyczne. Najczęściej zaczyna się od badania kariotypu, czyli mikroskopowego badania naszych chromosomów (to one zawierają materiał genetyczny). Ewentualnie wybiera się inne testy genetyczne, jeżeli objawy wskazują na choroby pojedynczych genów, a nie całych chromosomów. Te ostatnie składają się z nici DNA zawierającej tysiące genów.
Oligofrenie – leczenie
Wokół osoby z niepełnosprawnością intelektualną należy roztoczyć wielodyscyplinarną opiekę: medyczną i nie-medyczną. Bardzo ważna jest rehabilitacja, zarówno dotycząca współwystępujących często zaburzeń układu ruchu, jak i sfery psychologicznej. Ta ostatnia obejmuje wzmacnianie poprawnych i funkcjonalnych zachowań, pomoc logopedyczną, ale też muzyko- i arteterapię czy metody relaksacyjne. Istotne jest stworzenie wspierającej przestrzeni dla rozwoju, obejmującej wszystkie obszary utrudnionego funkcjonowania.
Oligofrenia to inaczej niepełnosprawność intelektualna. Istnieje wiele przyczyn oligofrenii, które możemy ogólnie podzielić na genetyczne i środowiskowe. Nie znamy podłoża występowania 30 – 50% przypadków niepełnosprawności intelektualnej. Głównym problemem oligofrenii jest trudność w zaspokajaniu własnych potrzeb. Co ważne, 3 – 4 razy częściej występują inne problemy psychiatryczne. Najistotniejsza jest wielospecjalistyczna opieka, która opiera się na pracy specjalistów wielu dziedzin, w tym psychologa, fizjoterapeuty ,czy logopedy.