Zespół jelita drażliwego (irritable bowel syndrome – IBS) znajduje się w czołówce chorób, które są diagnozowane u pacjentów zgłaszających się do lekarza pierwszego kontaktu. Dane epidemiologiczne wskazują, że przypadłość ta dotyka ponad 10% dorosłej populacji. IBS jest przewlekłą i nawracającą chorobą układu pokarmowego. Charakterystycznymi objawami zgłaszanymi przez pacjentów są bolesne wypróżnienia bądź rozregulowany ich rytm. Dolegliwości te często współistnieją z bólami lub dyskomfortem odczuwanym w jamie brzusznej. Objawy IBS rozwijają się najczęściej w trzeciej lub czwartej dekadzie życia.
Zespół jelita drażliwego obejmuje typ zaparciowy, biegunkowy i mieszany. Klasyfikacja IBS uwzględnia częstość i konsystencję wypróżnień. Diagnoza opiera się na powszechnie przyjętych, aktualnych III Kryteriach Rzymskich. Zakwalifikowanie objawów do tzw. przewlekłych jest możliwe, gdy wystąpiły one po raz pierwszy przynajmniej przed 6 miesiącami. Zaostrzenie choroby stwierdza się, jeśli objawy utrzymują się przez co najmniej 3 dni w miesiącu w ciągu ostatnich 3 miesięcy [1].
Nie pocieszający jest fakt, iż nie istnieje jedna dieta, która jest rekomendowana dla pacjentów z IBS. Zalecenia powinny być dopasowane indywidualnie w oparciu o prowadzony przez chorego dzienniczek żywieniowy przed, jak i w trakcie dietoterapiii.
Zespół jelita drażliwego – dieta
Nietolerancja laktozy okazuje się jedną z częstszych przyczyn mogących powodować zaostrzenie objawów. Laktoza jest dwucukrem składającym się z glukozy i galaktozy, znajdującym się w mleku i jego przetworach. W niektórych przypadkach eliminacja bądź ograniczenie ww. produktów przynosi odczuwalne korzyści [4]. W zależności od konkretnej postaci IBS dalsze postępowanie dietoterapeutyczne przebiega zupełnie inaczej.
W typie zaparciowym IBS należy stopniowo zwiększać ilość błonnika pokarmowego w diecie. Produktami zalecanymi są m.in pieczywo razowe, gruboziarniste kasze, otręby czy świeże warzywa i owoce. Dodatkowo zaleca się picie na czczo około 0,5–1 łyżki oleju lnianego. Taki zabieg ułatwia przesuwanie mas kałowych oraz umożliwia podjęcie aktywności fizycznej poprzez pobudzenie perystaltyki jelit. Należy pamiętać również o odpowiednim nawodnieniu. Dzięki temu zwiększenie ilości włókna w diecie będzie spełniać swoją rolę.
Wiele danych literaturowych wskazuje, iż główną przyczyną dolegliwości są tak zwane oligo-, di- i monosacharydy oraz poliole. Cukry do których zaliczamy fruktozę, fruktany, poliole przechodzą w postaci niezmienionej do jelita. Dzięki temu, iż wykazują działanie osmotyczne, powodują nagromadzenie płynów w jego świetle. Ponadto w wyniku inicjacji fermentacji bakteryjnej, powodują wzmożoną produkcję gazów w jelicie grubym [4, 6, 5]. Szczególnie skuteczne wydaje się stosowanie diety o niskiej zawartości słabo i źle wchłanianych wodorowęglanów w biegunkowej postaci IBS. Wykazano, że wykluczenie tych cukrów może zmniejszyć objawy takie jak wzdęcia, przewlekłe biegunki czy bóle brzucha.
Fruktoza jest jednocukrem naturalnie występującym w miodzie, owocach czy przetworach owocowych. Znajdziemy ją również w postaci syropu kukurydzianego w składzie wielu słodyczy, dżemów, słodzonych napojów czy płatków śniadaniowych. W niekontrolowanych badaniach stwierdzono, że rozpowszechnienie nietolerancji fruktozy jest nieco większe wśród pacjentów z IBS niż wśród osób zdrowych. Sorbitol natomiast jest szeroko rozpowszechniony w roślinach, szczególnie w niektórych owocach oraz sokach (np. jabłka, gruszki, wiśnie, morele, śliwki). Istnieją przesłanki ku temu, iż unikanie produktów zawierających samą fruktozę oraz jej kombinację z sorbitolem zmniejsza lub eliminuje objawy IBS.
Następną grupą produktów podlegających eliminacji, są te zawierające fruktany. Fruktanami nazywamy długie polimery fruktozy zakończone cząsteczką glukozy. Bogatym źródłem fruktanów są zboża takie jak pszenica, jęczmień, owies. Ponadto bogactwem są m.in. cebula, czosnek, por, cykoria, szparagi, sałata, słonecznik, karczochy. Należy mieć na uwadze, że fruktany również wykorzystywane są jako słodzik, stając się alternatywą dla fruktozy.
Do polioli (alkoholi cukrowych) zaliczamy m.in: sorbitol, mannitol, ksylitol, erytrytol, laktitol, maltitol, isomalt oraz uwodornione hydrolizaty skrobi. Wymienione związki stosuje się głównie jako dodatki do żywności w celu poprawy smaku i zwiększenia objętości produktów.
Dieta wykluczająca fruktozę, fruktany i poliole zwana jest dietą z niską zawartością FODMAPs. Restrykcję opierają się na eliminacji owoców (zawierających więcej fruktozy niż glukozy), warzyw (zawierających fruktany), a także produktów pszenicznych (zawierających sorbitol). Ponadto wykluczeniu podlegają produkty posiadające w składzie rafinozę. Zalicza się do nich niektóre rośliny strączkowe oraz warzywa tj. kapusta, brukselka oraz wszystkie kiełki [2, 3].
Diety z niską zawartością FODMAPs nie powinno stosować się przez cały życie. Przeciętny czas jej trwania wynosi z reguły od 6 do 8 tygodni (w zależności od indywidualnej tolerancji). Eliminacji podlegają wówczas produkty zawierające wysokie stężenie FODMAPs. W okresie remisji przechodzi się do etapu drugiego, który polega na subtelnym rozszerzaniu diety.
W randomizowanym badaniu z podwójną ślepą próbą wykazano zasadność stosowania diety FODMAP, dzięki zaobserwowanej trwałej poprawie u pacjentów z IBS. Eksperci wykazali nawrót dolegliwości u 70%, 77% i 79% osób spożywających odpowiednio fruktany, fruktozę i mieszankę fruktanów i fruktozy [6].
Niezwykle istotna u pacjentów z zespołem jelita drażliwego jest odpowiednia probiotykoterapia. Probiotyki stwarzają możliwość korzystnej modyfikacji mikroflory jelit (stosunku prozdrowotnych do chorobotwórczych bakterii) i z tego powodu są szczególnie zalecanie dla pacjentów z IBS. Systematyczny przegląd 19 badań klinicznych, wykazał istotną statystycznie poprawę. Okazuje się, iż najskuteczniejsze są połączenia różnych szczepów bakteryjnych w jednym suplemencie. Jednym z najlepszych rozwiązań wydaje się stosowanie m.in. kompleksu pałeczek kwasu mlekowego, bakterii z rodzaju Bifidobacterium i paciorkowców [4, 5].
Tabela 1. zawartości FODMAP w wybranych produktach
| grupa produktu | duża zawartość FODMAP | mała zawartość FODMAP |
| warzywa | cebula, szparagi, karczochy, brokuły, kalafior, patisony, brukselka, soczewica, groszek zielony, pory, buraki ćwikłowe, kapusta, większość grybów, koper włoski, czosnek | marchew, pomidory, ogórki, kapusta chińska, seler, kukurydza, bakłażan, sałata, dynia, kabaczek, słodkie ziemniaki, szczypiorek |
| owoce | jabłko, gruszka, mango, gruszka chińska, arbuz, nektarynka, brzoskwinie, morele, śliwki, owoce suszone | banany, winogrona, kiwi, mandarynki, pomarańcze, ananasy, grejpfruty, cytryny, jagody, truskawki |
| mleko i produkty mleczne | twaróg, ,mascarpone, ricotta,, mleko skondensowane, jogurty, maślanka, mleko (krowie, owcze, kozie), śmietana, mleko sojowe | ser cheddar, parmezan, mozzarella, brie, camembert, mleko migdałowe, mleko ryżowe, masło,, margaryna |
| produkty białkowe | nasiona roślin strączkowych: soczewica, ciecierzyca, fasola, soja | mięso, ryby, jaja, tofu |
| pieczywo i produkty zbożowe | żyto, produkty pszenne, pieczywo pszenne, płatki śniadaniowe pszenne z suszonymi owocami, makaron pszenny | Gryka, pieczywo i makaron bezglutenowy, mąka i chleb orkiszowy, płatki ryżowe, mąka owsiana i płatki owsiane, ryż, komosa ryżowa, |
| orzechy i nasiona | nerkowca, pistacje | włoskie, migdały, arachidonowe, piniowe, makadamia, sezam, pestki dyni, nasiona słonecznika |
| syropy, słodziki | syrop z agawy, miód, syrop glukozowo-fruktozowy słodziki (sorbitol, mannitol, maltitol, ksylitol, erytrytol) | Stewia, cukier, syrop klonowy, aspartam, |
źródło: opracowanie własne na podstawie tabel FODMAP’s [2,3]
Zespół jelita drażliwego – zioła
Jednym z najczęściej zalecanych ziół w zespole jelita drażliwego jest mięta pieprzowa. Dane literaturowe wskazują, iż zmniejsza ona wrażliwość włókien nerwowych, działając za pośrednictwem specyficznego przeciwbólowego kanału kationowego (TRPM8). Mięta pieprzowa stosowana jest zazwyczaj w formie olejku.
Nierzadko rekomendowane są również mieszanki ziołowe. W ich składzie powinny znaleźć się zioła takie jak gorzki ubiorek, rumianek, melisa, kminek, glistnik, korzeń lukrecji i dzięgla, oraz owoc ostu. Poprzez domniemany wpływ mieszanki na układ serotoninergiczny prawdopodobnie oddziałuje ona na czynność motoryczną przewodu pokarmowego.
Dieta przy zespole jelita drażliwego – przepisy
Nadziewana cukinia pod pierzynką z mozzarelli
Składniki:
- 3 duże lub średnie cukinie (ewentualnie papryki)
- 100 g mięsa mielonego z indyka
- 50g ryżu brązowego
- 2 pomidory
- 5 plastrów sera mozzarella
- świeża bazylia- liście
- olej rzepakowy
Sposób przygotowania: na patelni rozgrzewamy łyżkę oleju rzepakowego. Mięso mielone z mięsem z kurczaka wrzucamy na rozgrzaną patelnię. Po chwili wsypujemy brązowy ryż ugotowany al. dente, podduszamy przez 30 sekund i dolewamy trochę wody. Przykrywamy i gotujemy na małym ogniu. Dodajemy przyprawy np. pieprz, oregano, bazylia, zioła prowansalskie (rezygnujemy z soli i uważamy na mieszanki przyprawowe, które w składzie mogą zawierać dodatki do żywności np. słodziki, syropy). Dusimy do momentu, kiedy mięso będzie ścięte.
W międzyczasie wydrążamy cukinię tak, żeby przypominała łódeczki. Wydrążony miąższ dodajemy do mięsa. Wszystko mieszamy. Nastawiamy piekarnik na 200 stopni. Kroimy pomidory w plastry. Faszerujemy cukinię: najpierw farsz z mięsa, a potem pomidory. Pieczemy około 20–30 minut, aż cukinia będzie miękka. Po tym czasie na wierzch cukinii kładziemy plastry sera i pieczemy aż do jego roztopienia.
Źródło: opracowanie własne