Choroby tarczycy są coraz częściej diagnozowane. Dużą część z grupy schorzeń tarczycy stanowi niedoczynność tarczycy. Jest to poważne zaburzenie mające wpływ na szereg układów w organizmie człowieka, bowiem gruczoł ten wydziela hormony, które odgrywają bardzo dużą rolę w utrzymaniu homeostazy w organizmie. Zatem co jest przyczyną niedoczynności tego niezwykle istotnego gruczołu? Jak rozpoznać niedoczynność tarczycy? Odpowiedź na te pytania nie jest prosta, jednak warto nauczyć się dostrzegać symptomy, jakie wysyła nam organizm i kontrolować swoją gospodarkę hormonalną.
Jak działa tarczyca?
Tarczyca jest gruczołem dokrewnym, który występuje u ludzi obojga płci. Pełni ona bardzo ważne funkcje – hormony tarczycy m.in. zaangażowane są w procesy przemiany materii, a także mają wpływ na czynność serca. Idealną sytuacją jest ta, w której ilość hormonów tarczycy jest dostosowana do potrzeb organizmu – do patologii doprowadza zarówno nadmiar, jak i niedobór hormonów tarczycowych.
Zbyt mała ilość hormonów tarczycy (czyli tyroksyny i trójjodotyroniny) w organizmie doprowadza do stanu określanego jako niedoczynność tarczycy. Przyczyną niedoczynności tarczycy mogą być zarówno schorzenia dotyczące samego gruczołu tarczowego, jak i patologie zlokalizowane w obrębie przysadki mózgowej czy podwzgórza. Z tego względu do opisywanego schorzenia doprowadzić może np. zapalenie tarczycy typu Hashimoto, jak i niedoczynność przysadki czy podwzgórza (ostatnie z wymienionych narządów produkują hormony, które pobudzają tarczycę do syntezy jej własnych hormonów – kiedy dochodzi do zmniejszenia ilości hormonów przysadkowych czy podwzgórzowych, rozwijać się więc może właśnie niedoczynność tarczycy). Tymi hormonami są przysadkowa tyreotropina (TSH) oraz podwzgórzowa tyreoliberyna (TRH).
Czasami niedoczynność tarczycy wynika z leczenia innej choroby tego narządu – tak bywa np. u pacjentów, u których zaszła konieczność usunięcia tarczycy z powodu istnienia u pacjenta jej nowotworu. Niedoczynność tarczycy podzielić można na pierwotną i wtórną. Do pierwotnej niedoczynności tarczycy dochodzi wtedy, kiedy problem dotyczy ściśle funkcjonowania samego gruczołu tarczowego. O wtórnej niedoczynności tarczycy mówi się z kolei wtedy, kiedy zaburzenia czynności tarczycy spowodowane są nieprawidłowym funkcjonowaniem innych narządów organizmu, takich jak wspomniane wyżej podwzgórze czy przysadka.
Przyczyny niedoczynności tarczycy?
Hormony wydzielane przez gruczoł tarczowy to tyroksyna (T4), trijodotyronina (T3) oraz kalcytonina. Ich niedobór może mieć wpływ na zaburzenia m.in. gospodarki wodno-elektrolitowej, układu nerwowego, układu krążenia, gospodarki wapniowo-fosforanowej, metabolizmu tłuszczów, białek oraz węglowodanów. Coraz częściej zwraca się także uwagę na związek występowania nadmiernej masy ciała z nieprawidłową funkcją tarczycy.
Przyczyny niedoczynności tarczycy mogą mieć różne źródła. Najczęściej jednak jest to pierwotna niedoczynność tarczycy. Oznacza to, że przyczyna choroby związana jest bezpośrednio z uszkodzeniem samej tarczycy. Takie zjawisko może być wywołane np. zapaleniem tarczycy (często jest to zapalenie o podłożu autoimmunologicznym – choroba Hashimoto), wycięciem części lub całości gruczołu, uszkodzeniami po radioterapii (okolic szyi) lub terapii jodem promieniotwórczym, niedoborem lub nadmiarem podaży jodu, wrodzoną niedoczynnością tarczycy czy też występowaniem niedoczynności polekowej (np. terapia związkami litu, lekami tyreostatycznymi, amiodaronem). Dodatkowo istnieją związki występujące w żywności, które mogą przyczynić się do powstawania wola i hamowania syntezy hormonów tarczycy – są to tzw. goitrogeny, które występują m.in. w soi, orzeszkach ziemnych, szpinaku, truskawkach i warzywach kapustowatych. Szczególnie niebezpieczne jest spożywanie dużej ilości produktów goitrogennych przy jednoczesnym niedoborze jodu. W przypadku, gdy podaż jodu jest dostateczna nie ma przeciwwskazań do ich spożywania nawet przez osoby z niedoczynnością tarczycy.
Czy wiesz że: senność, apatia, zmęczenie i słaba koncentracja mogą sygnalizować problemy z tarczycą?
Wśród przyczyn omawianego schorzenia wyróżnia się wtórną niedoczynność tarczycy. Niedoczynność wtórna z kolei dzieli się na niedoczynność tarczycy drugorzędową i trzeciorzędową. Wtórna niedoczynność jest spowodowana niedoborem tyreotropiny (TSH). W przypadku niedoczynności drugorzędowej (postać przysadkowa) TSH nie jest wytwarzane w wystarczającej ilości przez przysadkę mózgową. TSH jest transportowane przez układ krwionośny do tarczycy, gdzie wpływa na wytwarzanie tyroksyny (T4) i trijodotyroniny (T3). Mechanizm ten w stanie zdrowia zapętla się poprzez działanie tzw. ujemnego sprzężenia zwrotnego, obejmującego podwzgórze, przysadkę mózgową oraz tarczycę. Wydzielanie hormonu T3 hamuje nadmierne wytwarzanie hormonu TSH. Zatem przyczyną wtórnej niedoczynności drugorzędowej tarczycy są choroby przysadki, zwykle jest to niedobór TSH, który może występować w przebiegu zespołu niedoczynności przysadki.
Wyróżnia się dodatkowo niedoczynność trzeciorzędową (postać podwzgórzowa). W tym przypadku występuje niedobór tyreoliberyny (TRH) – hormon wytwarzany przez podwzgórze, którego zadaniem jest pobudzenie przysadki mózgowej do produkcji TSH. Niedobór TRH może być wynikiem obecności guza podwzgórza lub jego okolicy, a także urazów głowy.
Objawy niedoczynności tarczycy
Objawy niedoczynności tarczycy mogą wstępować ze strony różnych układów w organizmie człowieka. Jak wcześniej wspomniano hormony tarczycy wpływają na wiele mechanizmów prawidłowego funkcjonowania organizmu. Główne objawy można podzielić ze względu na nieprawidłowości dotyczące poszczególnych układów:
- układ sercowo-naczyniowy: bradykardia (czyli spowolniona czynność akcji serca), bóle wieńcowe, powiększenie sylwetki serca;
- układ pokarmowy: zaparcia, spowolnienie perystaltyki;
- układ nerwowy: zaburzenia koncentracji, myślenia, mrowienia obwodowe, przewlekłe zmęczenie, senność, stany depresyjne;
- układ rozrodczy: zaburzenia miesiączkowania, niepłodność;
- układ oddechowy: zmniejszona częstość oddechów;
- skóra: skóra sucha, blada, zimna, nadmiernie rogowaciejąca;
- inne: zwiększenie masy ciała, łatwe marznięcie, uczucie zimna, obrzęki podskórne (zwłaszcza powiek, twarzy), łamliwe, wypadające włosy, zmiana głosu (w wyniku pogrubienia strun głosowych).
Dość łatwo można sobie wyobrazić, że doświadczanie objawów niedoczynności tarczycy może znacząco obniżać komfort życia. Już z tego powodu nie powinno się odwlekać rozpoczynania leczenia niedoczynności tarczycy. Warto tutaj jednak wspomnieć o tym, jakie mogą być powikłania nieleczonej niedoczynności tarczycy, a takowymi mogą być:
- niewydolność krążenia,
- znacznego stopnia zaburzenia depresyjne,
- śpiączka hipometaboliczna (pojawiająca się w skrajnych przypadkach niedoczynności tarczycy i będąca stanem zagrożenia życia).
Leczenie niedoczynności tarczycy
Leczenie niedoczynności tarczycy bazuje na podawaniu organizmowi tego, czego mu brakuje, czyli hormonów tarczycy. W tym celu stosowane są preparaty lewotyroksyny. Środki te przyjmować należy na czczo, około pół do godziny przed śniadaniem. Terapię rozpoczyna się od niskich dawek lewotyroksyny, a później – w razie potrzeby – zwiększa się je. Ustalenie odpowiedniej dla danego pacjenta dawki leków zależne jest od ustępowania objawów niedoczynności tarczycy, a także zależne jest od wartości przysadkowego hormonu kontrolującego czynność tarczycy – tyreotropiny (TSH).
Niedoczynność tarczycy zaliczana jest do chorób o przewlekłym charakterze. Zazwyczaj pacjenci, u których rozwinie się to schorzenie, zmuszeni są do suplementacji hormonów tarczycowych już do końca życia.
Niedoczynność tarczycy a tycie
W ostatnim czasie pojawia się coraz więcej doniesień na temat związku pomiędzy niedoczynnością tarczycy a zwiększoną masą ciała. Osoby otyłe statystycznie częściej cierpią na subkliniczną postać niedoczynności tarczycy, charakteryzującą się podwyższonym stężeniem TSH i prawidłowym stężeniem T4.
Tarczyca odpowiada w ok. 30% za zużycie energii spoczynkowej organizmu, z tego powodu przypuszcza się, że wysokie wartości TSH (wysokie TSH może być spowodowane obniżoną aktywnością tarczycy) sprzyjają obniżeniu tempa metabolizmu, co powoduje zwiększenie masy ciała. W jednym z badań wykazano, że otyłość może korelować ze wzrostem stężenia hormonu TSH. Co ciekawe dotyczy to także osób, których wartości TSH mieszczą się w granicach normy tj. 2,5–4,5 mg/dl, jednak i tak częściej występuje u nich otyłość i zespół metaboliczny niż u osób z poziomem TSH poniżej wartości 2,5 mg/dl. Dodatkowo przypuszcza się również, że TSH może mieć wpływ na odkładanie i czynność wisceralnej tkanki tłuszczowej.
Niektóre badania pokazują związek pomiędzy aktywnością TSH a stężeniem leptyny we krwi. Leptyna istotnie wpływa m.in. na zachowanie równowagi energetycznej organizmu poprzez wpływ na mechanizmy neuroendokrynne oraz regulacje w pobieraniu pokarmu. Część badaczy sugeruje, że pacjenci z otyłością mają wysoki poziom TSH, co może świadczyć raczej o niesprawnym metabolizmie niż o występującej niedoczynności tarczycy.
Zapamiętaj: Ciężka niedoczynność tarczycy może prowadzić do śpiączki hipometabolicznej.
Niedoczynność tarczycy może mieć wiele przyczyn. Na niektóre czynniki warunkujące przebieg choroby możemy mieć wpływ np. przez zmianę swojego sposobu żywienia, na inne niestety nie (przy braku gruczołu tarczowego konieczne jest stałe przyjmowanie hormonów). Etiologia niedoczynności tarczycy jest często bardzo złożona. Objawy tej choroby często pojawiają się ze strony różnych układów w organizmie. Ważne jest ich prawidłowe rozpoznanie i kontrola poziomu hormonów. Częstym objawem jest wzrost masy ciała. Istnieje coraz więcej doniesień o występowaniu związku otyłości z niedoczynnością tarczycy. Warto zatem wykonywać w przypadku niekontrolowanego przyrostu masy ciała badania diagnozujące choroby tarczycy.
Dieta w niedoczynności tarczycy
W przypadku niedoczynności tarczycy największe znaczenie dla stanu chorych ma odpowiednie prowadzona farmakoterapia. Pacjenci mogą się jednak wspomagać stosowaniem odpowiedniej diety, która będzie bogata w substancje zaangażowane w funkcjonowanie gruczołu tarczowego. Wśród takich produktów wymienia się np.: jod, selen, żelazo czy cynk (część z nich wchodzi w skład samych hormonów tarczycowych, inne z kolei znajdują się w enzymach zaangażowanych w przemiany hormonów tarczycy).
W przypadku jodu jego dostarczanie do organizmu jest zaspokajane chociażby dzięki temu, że obecnie na rynku spożywczym znajduje się jodowana sól. Produktami, które zawierają znaczną ilość tego pierwiastka, są natomiast ryby morskie czy owoce morza. Żelaza pacjenci poszukiwać mogą w produktach zwierzęcych – mięsie, rybach czy żółtkach jaj – ale nie tylko. Dużą ilość żelaza znaleźć można np. w burakach, pietruszce czy szpinaku, bogate w ten pierwiastek są również owoce takie jak np. porzeczki, maliny czy awokado.
W diecie w niedoczynności tarczycy istotne są również cynk oraz selen. Źródłem cynku mogą być pestki słonecznika czy dyni, jak i mięso oraz jaja. Cynk znajduje się również w ciecierzycy, kiełkach czy w cebuli i czosnku. Aby dostarczyć do organizmu selen, pacjenci powinni spożywać z kolei np. orzechy, ryby czy nasiona roślin strączkowych.
Niedoczynność tarczycy a ciąża
Szczególnego traktowania wymagają kobiety ciężarne, które cierpią na niedoczynność tarczycy. Leczenie tego schorzenia u pacjentek spodziewających się dziecka jest bardzo istotna. Wynika to z faktu, że niedoczynność tarczycy sprzyja występowaniu wielu różnych komplikacji położniczych i może doprowadzić do zaburzeń rozwoju dziecka. W przypadku pierwszego z wymienionych mowa tutaj o ryzyku wystąpienia takich zjawisk, jak np. poronienie, stan przedrzucawkowy, poród przedwczesny czy krwotok poporodowy. Jeżeli zaś chodzi o wpływ niedoczynności tarczycy u matki na dziecko, to schorzenie rodzicielki może grozić np. niską masą urodzeniową dziecka, ale i wystąpieniem u niego zaburzeń intelektualnych (ze względu na możliwość zaistnienia zaburzeń rozwoju układu nerwowego).
Warto nadmienić, że niedoczynność tarczycy w ciąży rzeczywiście jest groźna, ale wtedy, kiedy nie jest leczona. Przy prawidłowym leczeniu niedoczynności tarczycy w ciąży (polegającym, jak to opisano wyżej, na suplementacji hormonów tarczycy) stan zdrowia płodu nie powinien być zagrożony.
W związku z omówionymi wyżej problemami bardzo istotne jest to, aby niedoczynność tarczycy jak najszybciej rozpoznawać. Jak najwcześniej należy także zacząć leczenie tego schorzenia. Najpierw jednak niedoczynność tarczycy trzeba rozpoznać – szczęśliwie diagnostyka tej choroby zazwyczaj nie jest skomplikowana. Przy podejrzeniu tej jednostki wykonywane jest badanie krwi – oznaczany w nim jest poziom TSH. Możliwe jest wykonanie również i innych oznaczeń (takich jak stężenia trójjodotyroniny czy tyroksyny), jednakże już na podstawie TSH można wnioskować, czy pacjent np. cierpi na niedoczynność tarczycy – w klasycznej postaci choroby (czyli wtedy, kiedy przyczyną niedoczynności tarczycy jest patologia tocząca się właśnie w tym narządzie) wartość TSH jest podwyższona.
Nie wolno lekceważyć niedoczynności tarczycy, ponieważ może być przyczyną innych chorób.