Każdy człowiek jest inny, to co jest dobre dla jednej osoby nie zawsze służy drugiemu. Produkty mleczne mogą być przykładem tego rodzaju pożywienia m.in. przez obecność zawartej w nich laktozy. Nietolerancja laktozy to problem, który dotyczy około 37% społeczeństwa w Polsce – jest to jedna z najczęściej występujących nietolerancji pokarmowych. Człowiek na stałe wprowadził do swojej diety mleko innych ssaków ok. 10 000 lat temu. W wyniku czego na skutek mutacji genów kodujących laktazę (enzym umożliwiający rozkład laktozy) część populacji może całe życie spożywać produkty ją zawierające. Co zatem wpływa na to czy możemy „bezpiecznie” jeść produkty zawierające cukier mleczny i jak możemy zaobserwować czy nam nie szkodzą?
Co to jest laktoza?
Laktoza – inaczej cukier mleczny to disacharyd, w którego skład wchodzi glukoza i galaktoza połączona wiązaniem beta-1,4-glikozydowym. Naturalnie cukier mleczny występuje tylko w mleku ssaków. Dla noworodków laktoza obok tłuszczów i białek zawartych w mleku matki stanowi źródło energii. Dodatkowo ma też kilka istotnych właściwości warunkujących prawidłowy rozwój dziecka. Organizm ludzki już w łonie matki, bo od 34. tygodnia życia płodowego posiada zdolność syntezy enzymu nazywanego laktazą. Związek ten rozcina wiązanie pomiędzy monosacharydami powodując wytworzenie cząsteczki glukozy i galaktozy z każdej cząsteczki laktozy.
Laktoza jest związkiem mniej słodkim niż glukoza, czy też sacharoza, z tego względu warunkuje ona prawidłowy rozwój łaknienia u dziecka, a także korzystnie wpływa na rozwój zmysłu smaku. Reguluje wydzielanie hormonów takich jak insulina i glukagon, które mają ważny wpływ na utrzymywanie prawidłowej gospodarki węglowodanowej w organizmie. Wpływa na to m.in. względnie niski indeks glikemiczny (IG) laktozy, który wynosi 40, dla porównania IG glukozy to 100. Cukier mleczny ponadto ma właściwości probiotyczne, co wpływa korzystnie na motorykę jelit i regenerację nabłonka jelitowego. Z kolei galaktoza, która jest składową laktozy bierze ważny udział w budowaniu systemu nerwowego w organizmie.
Aby laktoza mogła zostać wykorzystana konieczny jest jej rozkład – hydroliza w jelicie cienkim. Niezbędna do tego procesu jest laktaza – enzym należący do grupy beta-galaktozydaz, dzięki jej aktywności laktoza jest rozkładana do glukozy i galaktozy. W przypadku niedoboru tego enzymu cukier mleczny nie zostaje strawiony i pozostaje w świetle jelita cienkiego nie mając szansy na przedostanie się do krwioobiegu. Laktaza jest aktywna w różnym stopniu w zależności od części jelita cienkiego – najwyższą aktywność wykazuje w rąbku szczoteczkowym jelita cienkiego.
11,5 kg sera, 6 l jogurtu, ponad 4 l mleka i 4 kg masła – tyle nabiału, według raportu GUS, spożywa rocznie przeciętny Polak. Każde dziecko wie, że mleko jest zdrowe, pomaga w tworzeniu mocnych kości, pozytywnie wpływa na układ odpornościowy. Większości z nas produkty mleczne kojarzą się z białkiem lub wapniem, mało kto jako pierwsze skojarzenie wymienia cukier, a to właśnie laktoza – bisacharyd nazywany cukrem mlekowym, może przysporzyć nam nieprzyjemnych dolegliwości w przypadku jej nietolerancji (LI).
Największa ilość laktozy zawarta jest w pożywieniu niemowląt, ich dieta składa się prawie wyłącznie z mleka mamy, które zawiera jej aż 5 %, dlatego to właśnie maluchy syntetyzują laktazy najwięcej. U dorosłych jej produkcja spada nawet o 90%.
Objawy nietolerancji laktozy
Małe ilości enzymu syntetyzowanego w rąbku szczoteczkowym jelita cienkiego zazwyczaj radzą sobie z obróbką laktozy dostarczanej z pożywieniem. Czasami jednak ilość laktazy jest zdecydowanie zbyt mała w stosunku do substratu, za którego rozkład odpowiada. Przyczyną może być zbyt wysokie spożycie laktozy, zbyt niska synteza laktazy lub jej niewystarczająca aktywność. Nietolerancja laktozy bez względu na przyczynę jej występowania wywołuje takie same objawy. Zmniejszona aktywność laktazy lub jej całkowity brak stanowi przyczynę niemożności strawienia laktozy w jelicie cienkim. Cukier mleczny jest poddawany fermentacji przez bakterie bytujące w jelicie, w wyniku czego dochodzi do nadprodukcji gazów takich jak wodór, dwutlenek węgla, czy też metan. Gromadzące się gazy są przyczyną wzdęć, kolek oraz uczucia „przelewania” w jamie brzusznej. Ponadto produkowane są kwasy organiczne np. kwas mlekowy, kwas octowy, które podrażniają błonę jelita.
W świetle jelita na skutek niestrawionej laktozy zostaje zwiększone ciśnienie osmotyczne – prowadzi to do pojawiania się biegunek po spożyciu produktów zawierających laktozę. Przewlekła biegunka może być niebezpieczna i prowadzić do odwodnienia organizmu i powstawania niedoborów składników odżywczych w organizmie. Na występowanie objawów klinicznych przy nietolerancji laktozy ma wpływ kilka czynników. Jednym z najważniejszych jest postać produktu spożywczego – lepiej tolerowane są produkty fermentowane np. sery żółte, jogurty niż nieprzetworzone mleko. Ważne jest też połączenie z innym produktem spożywczym, ale także rozkład dawki laktozy w ciągu dnia na poszczególne posiłki. Na odpowiedź organizmu na cukier mleczny mają także wpływ dodatkowe alergie i choroby jelit np. zespół jelita drażliwego.
WAŻNE:
Wyżej wymienione objawy sugerują nietolerancję laktozy wtedy, kiedy pojawiają się 0,5–2h po spożyciu produktów ją zawierających.
Przyczyny nietolerancji laktozy
Przyczyny nietolerancji laktozy, a właściwie niedoboru laktazy mogą być różne. Generalnie można wyróżnić 3 główne rodzaje przyczyn: alaktazja, pierwotny niedobór laktazy oraz wtórny niedobór laktazy.
Alaktazja, czyli całkowity brak enzymu trawiącego laktozę przez całe życie człowieka. Jest to rzadkie schorzenie o podłożu genetycznym. Osoby z alaktazją nie są w stanie trawić najmniejszych ilości laktozy.
Znacznie częściej stwierdza się pierwotny niedobór laktazy. Jest to tzw. hipolaktazja typu dorosłych. Po zakończeniu okresu karmienia piersią człowiek, podobnie jak inne ssaki stopniowo traci zdolność trawienia laktozy. Jest to spowodowane wyciszaniem ekspresji genu związanego z produkcją laktazy w jelicie. Od zakończenia okresu niemowlęcego produkcja laktazy może ulegać zanikowi nawet do 90%. U osób dorosłych występują dwie opcje aktywności laktazy. U części z nich występuje zachowana wysoka aktywność laktazy przez całe życie. Natomiast u ok. 70% dorosłych jej aktywność stopniowo zanika.
Kolejną przyczyną nietolerancji laktozy jest wtórny niedobór laktazy. Najczęściej wtórny niedobór tego enzymu ma charakter przejściowy, gdy kosmki jelitowe, które wcześniej były zniszczone ulegają regeneracji laktaza może być przez nie na nowo produkowana. Uszkodzenie kosmków jelitowych może następować na skutek różnych chorób np. w wyniku choroby Leśniowskiego-Crohna, w przebiegu celiakii, różnego rodzaju alergii pokarmowych, ale także w wyniku nadmiernego stosowania niektórych leków takich jak niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ), np. kwas acetylosalicylowy, antybiotyków lub nadużywania alkoholu. Nabłonek jelitowy mogą także naruszać bakterie, pasożyty, rotawirusy, które wywołują stany zapalne jelit.
Czy wiesz że: nietolerancja laktozy dotyka od 70 do 90 milionów ludzi na całym świecie?
Nietolerancja laktozy jest dość powszechną nietolerancją pokarmową, która zwykle oznacza konieczność eliminacji z diety produktów zawierających w swoim składzie cukier mleczny. Głównie objawia się biegunkami, dyskomfortem w jamie brzusznej oraz nadprodukcją gazów jelitowych, co zwykle jest bardzo uciążliwe dla osoby cierpiącej na niedobór lub całkowity brak laktazy. Przyczyny nietolerancji laktozy mogą mieć różne podłoże, dlatego warto obserwować reakcję swojego organizmu na to, co spożywamy i wykonać odpowiednie badania np. wodorowy test oddechowy. Warto też pamiętać, że nietolerancja laktozy może być objawem dużo poważniejszych schorzeń, nadużywania leków czy też zapalenia błony śluzowej jelita.
Badania na nietolerancję laktozy
Podstawą rozpoznania nietolerancji laktozy, jak w przypadku większości chorób jest wywiad. Jeśli dolegliwości, których doświadczamy odpowiadają obrazowi nietolerancji laktozy, wtedy badania diagnostyczne posłużą nam do potwierdzenia wstępnej diagnozy. Obecnie wykonuje się je z wykorzystaniem dwóch podstawowych metod: pośredniej i bezpośredniej.
Metody pośrednie:
- wodorowy test oddechowy – pomiar stężenia wodoru w wydychanym powietrzu; najpopularniejsza obecnie metoda diagnostyki LI; polega na podaniu badanemu laktozy i okresowym dokonywaniu pomiarów stężenia wodoru w wydychanym powietrzu; zawartość przekraczająca 20 ppm (parts per milion) może sugerować LI. Metoda ta choć prosta i nieinwazyjna obarczona jest jednak sporym ryzykiem błędu. Wodór w wydychanym powietrzu osób zdrowych nie jest obecny. Pacjenci z nietolerancją laktozy pozbywają się wodoru, powstałego w procesie fermentacji w jelicie, poprzez dyfuzję gazu z krwi do płuc i jego eliminację podczas wydechu. Jego stężenie rośnie jednak w mieszaninie wydechowej w wielu sytuacjach – metoda ta nie będzie referencyjna np. u palaczy;
- pomiar aktywności laktazy w próbce krwi – oznaczony po spożyciu laktozy niski poziom glukozy we krwi sugeruje problemy z jej trawieniem; laktoza nie jest rozkładana bowiem przez laktazę (której jest zbyt mało) do glukozy wchłanianej z jelita do krwi, a do produktów końcowych przemian beztlenowych – gazów i kwasów;
- oznaczenie pH kału – stolec osób wykazujących nietolerancję laktozy będzie bardziej zakwaszony, a więc oznaczone pH będzie niższe. Wynika to z zakwaszenia treści jelitowej przez produkty fermentacji niestrawionej laktozy – krótkołańcuchowe kwasy organiczne.
Lekarze zalecają łączenie metod pośrednich w procesie diagnostyki w celu zminimalizowania ryzyka wystąpienia błędu. Użycie metod wykorzystujących pomiar poziomu różnych produktów, a więc i czynniki fałszujące właściwy odczyt są dla tych metod odmienne, zwiększa szansę trafnego postawienia diagnozy.
Metody bezpośrednie:
- badanie genetyczne – sposób nieinwazyjny, wysoce wiarygodny, ale niestety drogi. Jeżeli zdecydujemy się na nie, musimy liczyć się z kosztami rzędu 250–350 zł; dodatkowo badanie nie jest wykonywane we wszystkich laboratoriach, gdyż jest to oznaczenie wysoce specjalistyczne, laboranci analizują polimorfizmy genów laktazy i na ich podstawie są w stanie określić czy dawca badanego wymazu z jamy ustnej wykazuje nietolerancję pierwotną/wrodzoną;
- biopsja jelita cienkiego – metoda inwazyjna jednak wysoce diagnostyczna; polega na pobraniu próbki z jelita cienkiego pacjenta i oznaczeniu w niej aktywności 3 enzymów: maltazy, laktazy i cukrazy. Następnie wylicza się współczynnik L/S, czyli stosunek aktywności laktazy do cukrazy. Jeżeli obniżona jest aktywność laktazy, pozwala to na rozpoznanie nietolerancji laktozy o podłożu pierwotnym (podłoże 37% nietolerancji u dorosłych i 1,5% LI u dzieci); jeśli choroba ma charakter wtórny, oznacza to, że proces chorobowy/toksyny uszkodziły ścianę jelita – miejsce syntezy wszystkich 3 enzymów. Rezultatem będzie więc spadek aktywności maltazy, laktazy i cukrazy oraz rozpoznanie wtórnej nietolerancji laktozy.
Dieta na nietolerancję laktozy
Jeśli po spożyciu mleka nasz brzuch jest wzdęty i mamy biegunkę, ale nie lubimy ograniczeń w diecie, rezygnacja z drażniących jelito produktów mlecznych jest nam nie na rękę, warto sięgnąć wówczas po syntetyczną laktazę. Enzym ten produkowany w laboratoriach z wykorzystaniem przede wszystkim drożdży, strawi spożytą laktozę i pozwoli uniknąć nieprzyjemnych dolegliwości. Dostępny jest on w prawie każdej aptece.
Zapamiętaj: Nietolerancja laktozy sprzyja wielu chorobom i nie powinna być lekceważona!
W erze powszechnych dzisiaj diet eliminacyjnych, na półkach ze zdrową żywnością na pewno znajdziemy także produkty pozbawione laktozy w procesie produkcji. Dla osób wykazujących nietolerancję – będzie to dobry wybór.
Zawsze istnieje również możliwość unikania produktów naturalnie zawierających dużą ilość laktozy, bowiem produkty znacznie mogą różnić się pod względem zawartości laktozy. Wypicie szklanki tzw. pełnego mleka, nie będzie zalecane osobom z nietolerancją laktozy, natomiast zjedzenie kanapki z żółtym serem, nie powinno przysporzyć im dolegliwości. Produkty poddane procesowi fermentacji także zawierają nieznaczne ilości laktozy, uległa ona bowiem rozłożeniu do cukrów prostych – łatwo przyswajalnych dla organizmu. Większość pacjentów z nietolerancją laktozy nie doświadczy więc żadnych dolegliwości po spożyciu jogurtu lub kefiru. Nie jest to jednak regułą, stopień nietolerancji i reakcja na poszczególne produkty stanowi bowiem kwestię indywidualną. Latem natomiast nie musimy się ograniczać. Lody to sprzymierzeńcy osób z LI, w procesie ich produkcji wykorzystywana jest bowiem laktaza.
Jeśli więc cierpisz na wyżej wymienione dolegliwości, może warto wykonać diagnostykę lub na próbę wykluczyć z diety to, co drażni Twój przewód pokarmowy. Zmiana, którą u siebie zaobserwujesz, pojawi się niemalże natychmiast. Jeżeli jednak po spożyciu produktów mlecznych nie obserwujesz u siebie niepokojących objawów, nie ma sensu ulegać obecnej modzie diet eliminacyjnych i rezygnować z laktozy.