Prolaktyna to hormon regulujący czynność narządów płciowych oraz laktację w okresie poporodowym. Nadmierne wydzielanie tego hormonu przez komórki przysadki może prowadzić do wielu zaburzeń hormonalnych, w tym do niepłodności.
Co to jest prolaktyna?
Prolaktyna, czyli polipeptydowy hormon produkowany i wydzielany jest przez komórki przedniego płata przysadki. Pulsacyjny sposób wydzielania hormonu powoduje, iż najwyższe wartości osiąga w porze nocnej, podczas snu. Fizjologiczny wzrost stężenia można zaobserwować również:
- podczas dużego wysiłku fizycznego,
- podczas ciąży,
- w sytuacjach stresowych,
- po porodzie,
- w drugiej fazie cyklu, wraz ze wzrostem stężenia estrogenów.
W czasie ciąży prolaktyna pobudza rozwój piersi, a po porodzie laktację. Podczas karmienia piersią, prolaktyna hamuje wydzielanie przez przysadkę mózgową hormonu luteotropowego (LH) i folikulotropowego (FSH), przez co zahamowane jest dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych i owulacja.
Kiedy badać prolaktynę?
Obniżone libido i niepłodność (zarówno u kobiet, jak i mężczyzn), zaburzenia miesiączkowania, mlekotok, powiększenie piersi u mężczyzn (ginekomastia) – to objawy mogące świadczyć o zwiększonym wydzielaniu prolaktyny w organizmie. Jeśli zostanie zaobserwowany któryś z tych objawów, należy zgłosić się do lekarza w celu wykonania odpowiednich badań pozwalających na rozpoznanie przyczyny tych zaburzeń.
Prolaktyna – normy
Mężczyźni: < 15 ug/l
Kobiety niebędące w ciąży: < 23 ug/l
Prolaktyna – niedobór
Bardzo rzadko stwierdzany jest niedobór prolaktyny. Wśród przyczyn hipoprolaktynemi należy wymienić:
- niewydolność przysadki mózgowej
- uraz
- guzy nowotworowe
- stany zapalne
- wrodzone lub nabyte zaburzenia syntezy prolaktyny
- długotrwałe stosowanie leków obniżających stężenie prolaktyny (np. bromokryptyna, kabergolina)
Hiperprolaktynemia
Hiperprolaktynemia, czyli zwiększone wydzielanie prolaktyny może być spowodowane:
- zażywaniem leków (np. metoklopramid) hamujących działanie dopaminy (fizjologicznie dopamina hamuje wydzielanie prolaktyny), leków antydepresyjnych;
- nadmierną produkcją prolaktyny przez guz przysadki (gruczolak lub mikrogruczolak) lub nowotwory zlokalizowane poza przysadką mózgową;
- niedoborem lub brakiem czynników hamujących (np. dopaminy) wydzielanie prolaktyny;
- niedoczynnością tarczycy;
- tzw. hiperprolaktynemią czynnościową (nadmierne wydzielanie prolaktyny mimo braku przyczyny, np. może być spowodowana nadmiernym przerostem komórek wydzielających prolaktynę).
Jeżeli stężenie prolaktyny znajdzie się powyżej zakresu wartości referencyjnych, warto sprawdzić jakie leki zażywamy na co dzień oraz czy występują objawy związane z nadmiarem tego hormonu.
Nadmiar prolaktyny w organizmie kobiet hamuję wydzielanie gonadotropin (FSH i LH), co może skutkować zaburzeniem cyklu miesięcznego czy niepłodnością. Również u mężczyzn hipeprolaktynemia prowadzi do zaburzenia czynności jąder oraz gospodarki hormonalnej.
W przebiegu hiperprolaktynemi mogą wystąpić:
- zaburzenia cyklu miesiączkowego (krótkie, skąpe miesiączki lub ich brak);
- brak owulacji, a w konsekwencji niepłodność (również u mężczyzn);
- obniżone libido (u kobiet i mężczyzn);
- bolesne piersi;
- trądzik;
- mlekotok;
- ginekomastia (powiększenie piersi u mężczyzn);
- zaburzenia erekcji u mężczyzn.
Objawy związane z obecnością gruczolaków:
- bóle głowy;
- zaburzenia widzenia;
- niedoczynność przysadki (np. niedobór TSH).
Jeśli wartość stężenia prolaktyny u kobiet mieści się w zakresie 25–150 ug/l, warto wykonać test czynnościowy – stymulacji metoklopramidem, który polega na pobraniu krwi żylnej od pacjenta „na czczo”, a następnie po 60 minutach (czasami dodatkowo po 120 minutach) od doustnego podania metoklopramidu. W pobranych próbkach krwi oznaczane jest stężenie prolaktyny.
U zdrowych osób po zażyciu metoklopramidu obserwowany jest 3–6 krotny wzrost stężenia prolaktyny w stosunku do wartości przed podaniem leku. Wartości wyższe (> 10 krotny wzrost) świadczą o hiperprolaktynemii czynnościowej.
Brak wzrostu stężenia po zażyciu metoklopramidu, w stosunku do wartości prolaktyny we krwi pobranej przed stymulacją (zwykle wysoka wartość wyjściowa, powyżej 150 ug/l), może świadczyć o obecności guza przysadki, który stale wydziela zwiększoną ilość tego hormonu. Taki wynik należy potwierdzić wykonując badania obrazowe (np. rezonans magnetyczny przysadki mózgowej).
Jeśli wysokiemu stężeniu prolaktyny nie towarzyszą żadne objawy kliniczne, prawdopodobną przyczyną jest obecność makroprolaktyny – jest to kompleks prolaktyny z przeciwciałem, który wykrywany jest w metodach diagnostycznych (czyli wykrywana jest jako prolaktyna, stąd wysokie całkowite jej stężenie) jednak posiada bardzo małą aktywność biologiczną – czyli nie działa na organizm tak jak prolaktyna, stąd brak objawów towarzyszących hiperprolaktynemi mimo wysokich wartości tego hormonu otrzymanych na wyniku. Obecność makroform nie świadczy o chorobie.