Czasami zdarza się, że układ immunologiczny atakuje własne tkanki, zamiast chronić je przed potencjalnym zagrożeniem. Co się dzieje, gdy własny organizm zwraca się przeciwko sobie? Dlaczego taka sytuacja może wystąpić i w jakich przypadkach? Jakie rodzaje chorób autoimmunologicznych wyróżniamy i czy są one w 100% wyleczalne?
Co to są choroby autoimmunologiczne?
Choroby autoimmunologiczne inaczej można nazwać chorobami z autoagresji. W ich przebiegu komórki układu odpornościowego zwracają się przeciwko własnym tkankom i organom, rozpoznając je jako obce. Gdy układ odpornościowy napotka obcy, nieznany element w organizmie, stara się go zniszczyć – jak np. w przypadku napotkania bakterii lub innych patogenów chorobotwórczych. W przebiegu chorób autoimmunologicznych atakowane i niszczone są więc komórki własnego organizmu.
Skąd biorą się choroby autoimmunologiczne?
Choroby autoimmunologiczne rozwijają się z powodu różnych czynników. Jednym z nich jest występowanie zaburzeń mechanizmów “uczenia” komórek układu odpornościowego (immunologicznego) rozpoznawania swoich tkanek. Dotyczy to głównie konkretnego rodzaju komórek tego układu – limfocytów T. Odpowiadają one m. in. za rozpoznawanie obcych antygenów – cząsteczek lub białek pokrywających powierzchnię wszystkich tkanek, zarówno tkanek własnych organizmu, jak i obcych, oraz patogenów). Limfocyty T “uczą” się odróżniać własny organizm od ciał obcych w głównym narządzie limfatycznym (narządzie należącym do układu immunologicznego, w których komórki odpornościowe są namnażane, “uczone”) – grasicy. Narząd ten występuje u dzieci, a następnie stopniowo zanika. To w niej limfocyty T są produkowane, dojrzewają i są selekcjonowane – wadliwe, czyli autoreaktywne (reagujący na własny organizm) komórki są eliminowane. Jeżeli występują zaburzenia w obrębie tego organu, limfocyty autoreaktywne mogą zostać niewyeliminowane i wypuszczone do organizmu.
Także zaburzenia w produkcji i dojrzewaniu limfocytów doprowadzają do wystąpienia autoagresji – limfocyty T podzielone są na podrodzaje, istnieją limfocyty T regulatorowe, które regulują reakcje innych limfocytów na napotkane antygeny. Gdy ten rodzaj limfocytów nie będzie produkowany, lub będzie ich za mało, również możemy spodziewać się chorób autoimmunologicznych – limfocyty, które zwrócą się przeciwko własnemu organizmowi nie będą hamowane.
Czy wiesz że: choroby autoimmunologiczne mogą wystąpić jako następstwo zakażeń bakteryjnych lub wirusowych? W wyniku tych zakażeń obserwuje się niekiedy wystąpienie chorób takich jak: cukrzyca typu I, gorączka reumatyczna (gdzie atakowany jest mięsień sercowy), reumatoidalne zapalenie stawów?
Choroby autoimmunologiczne rozwijają się też częściej u osób z niedoborem układu odpornościowego – gdzie liczba komórek odpornościowych jest za mała. Wówczas również autoreaktywne formy komórek odpornościowych nie są eliminowane i atakują tkanki własnego organizmu, doprowadzają do chorób jak: zapalenie tarczycy, choroby alergiczne, atopowe zapalenie skóry i inne.
Choroby autoimmunologiczne mogą także być związane ze skłonnościami genetycznymi – wiele chorób autoimmunologicznych jest dziedziczonych. W tych przypadkach przyczyną są zwykle zaburzenia w obrębie układu MHC – tzw. układu zgodności tkankowej. Jest to zbiór białek na powierzchni komórek organizmu, który jest rozpoznawany przez komórki układu odpornościowego jako swoje. Zaburzenia w tym układzie powodują, że komórki odpornościowe rozpoznają tkankę jako obcą i atakują ją. Taki mechanizm występuje m. in. w toczniu rumieniowatym układowym, reumatoidalnym zapaleniu stawów, zesztywniającym zapaleniu stawów kręgosłupa, miastenii (chorobie przebiegającej z nadmierną męczliwością mięśni), a także cukrzycy typu I.
Rodzaje chorób autoimmunologicznych
Choroby autoimmunologiczne nie są jednorodną grupą chorób. Mogą być wywoływane przez różne czynniki. Nie wyróżniono podziału chorób ze względu na przyczynę. Można wyróżnić jednak ogólny podział na choroby narządowo swoiste (atakujący konkretny narząd) oraz układowe:
- do chorób narządowo swoistych zaliczamy m.in.: choroby tarczycy: zapalenie tarczycy, chorobę Gravesa-Basedova, choroby nadnerczy: choroba Addisona (pierwotna niedoczynność nadnerczy), choroby skóry: bielactwo, łuszczyca, łysienie plackowate, choroby neurologiczne: miastenia, stwardnienie rozsiane, ostre rozsiane zapalenie mózgu i rdzenia, cukrzyca typu I,
- do chorób układowych zaliczamy m.in: choroby układowe tkanki łącznej (w których atakowana jest tkanka łączna, obecna w wielu narządach), toczeń rumieniowaty układowy – dotyczy głównie skóry, stawów, nerek, serca, tkanki mózgowej, twardzina układowa – dotyczy głównie skóry, płuc, reumatoidalne zapalenie stawów – dotyczy głównie stawów, rzadziej skóry i płuc, zespół Sjogrena – dotyczy głównie gruczołów ślinowych, gruczołów ślinowych i stawów.
Objawy różnych chorób autoimmunologicznych są zupełnie różne i specyficzne dla konkretnych chorób.
Leczenie chorób autoimmunologicznych
Leczenie chorób autoimmunologicznych dzieli się na leczenie objawowe (leczenie objawów powodowanych przez chorobę), oraz leczenie przyczynowe, czyli zahamowane lub zmniejszenie nieprawidłowej reakcji układu odpornościowego.
Przykładem leczenia objawowego są:
- dostarczanie insuliny w cukrzycy typu I,
- dostarczanie brakujących hormonów nadnerczowych w chorobie Addisona (pierwotna niedoczynność nadnerczy – występuje w niej niedobór hormonów nadnerczowych -m. in. kortyzolu i aldosteronu),
- dostarczanie brakujących hormonów tarczycy w chorobie Hashimoto (niedoczynności tarczycy),
- zmniejszenie nadmiaru hormonów tarczycy w chorobie Gravesa-Basedowa (nadczynności tarczycy).
Leczenie zależy od rodzaju choroby. W celu “wyciszenia” reakcji układu odpornościowego w chorobach autoimmunologicznych stosuje się leki immunosupresyjne. Leki te pozwalają na zmniejszenie niszczenia tkanek przez autoreaktywne komórki tego układu. Do najpopularniejszych leków immunosupresyjnych zaliczamy glikokortykosteroidy.
Zapamiętaj: Leczenie chorób autoimmunologicznych polega na leczeniu objawów konkretnej choroby, oraz na leczenie immunosupresyjne - leczenie “wyciszające” nadreaktywny układ odpornościowy.
Stosowane jest także leczenie biologiczne – leczenie polegające na celowanym blokowaniu czynnika powodującego objawy choroby. Do grupy tych leków zaliczamy przeciwciała monoklonalne (syntetycznie wytwarzane cząsteczki, które atakują konkretny element nadreaktywnego układu odpornościowego) – leki takie jak: Tocilizumab, Rituximab, Belimumab, Eprazumab, Abatacept, Anakinra i wiele innych.
Choroby autoimmunologiczne są wciąż szeroką grupą chorób i nie znaleziono jednak skutecznego leczenia, które eliminowało by ich przyczynę i “uspokajało” nadreaktywny układ odpornościowy. Leczenie objawowe jest inne dla każdej choroby i również często jest skomplikowane. W ostatnich latach nastąpił jednak już znaczny postęp w leczeniu ich przyczyn, można się więc spodziewać, że w najbliższej przyszłości uda się to osiągnąć.