Tężec należy do chorób wywołanych przez neurotoksyny bakteryjne, podobnie jak zatrucie jadem kiełbasianym (botulizm) oraz błonica. Na świecie rocznie na tężec zapada około 1 miliona ludzi, z czego znaczna większość w Afryce Subsaharyjskiej. W krajach rozwijających się częsta jest odmiana choroby – tężec noworodkowy. W krajach rozwiniętych zapadalność na tę chorobę zakaźną jest incydentalna, przykładowo po 2000 roku w USA zapadalność roczna oscylowała w granicach 0,1 : 1 000 000 mieszkańców. Dzieje się tak dzięki systematycznie prowadzonym szczepieniom profilaktycznym, znacznej poprawie warunków sanitarnych oraz dobrej higienie. W Polsce notuje się od kilku do kilkunastu zachorowań rocznie.
Co to jest tężec?
Tężec jest ostrą chorobą zakaźną układu nerwowego wywołaną przez laseczkę tężca (Clostridium tetani) wytwarzającą tetanospazminę, czyli neurotoksynę (substancję toksyczną dla układu nerwowego ludzi i zwierząt). Laseczki tężca są bakteriami bezwzględnie beztlenowymi, tzn. wykazują minimalną oporność na tlen atmosferyczny Występują one w ziemi nawożonej odchodami zwierząt lub innym materiałem zawierającym przetrwalniki C. tetani (formy bakterii mogące przetrwać bardzo długi czas w niekorzystnych warunkach). Czynnikami ryzyka zachorowania na tężec jest zranienie podczas pracy z ziemią, przy kwiatach czy z końmi, stosowanie narkotyków dożylnych oraz długi (powyżej 10 lat) czas od przyjęcia ostatniej dawki szczepionki.
Tężec – objawy
Okres wylęgania (czas od zakażenia do wystąpienia pierwszych objawów) tężca jest zróżnicowany. Choroba może pojawić się w niecałą dobę od zranienia, najczęściej jednak czas ten wynosi od 3-21 dni od dostania się bakterii do tkanek człowieka. Wyróżnia się 4 rodzaje tężca: noworodkowy, miejscowy, uogólniony oraz głowowy. Przebieg tężca noworodkowego jest zazwyczaj bardzo ciężki: dziecko pręży się, występuję uogólniony wzrost napięcia mięśni oraz brak możliwości karmienia piersią. Tężec miejscowy objawia się wzmożonym napięciem mięśni w okolicy zranienia, uczuciem drętwienia. Może on przejść w postać uogólnioną.
Czy wiesz że: tetanospazmina jest jedną z najsilniejszych toksyn biologicznych, jej dawka śmiertelna wynosi 2,5 ng/kg (nanograma na kilogram) masy ciała czyli 10−9 grama.
Tężec głowowy (mózgowy) charakteryzuje się uszkodzeniem nerwów czaszkowych (nerwów odpowiadających za mimikę twarzy, czucie w okolicy głowy i szyi, wzrok, słuch, czucie smaku). Często występują szczękościsk, niemożność przełykania kęsów pokarmowych, zaburzenia widzenia. Najczęściej jednak występującą postacią tężca jest postać uogólniona. Charakteryzuje się ona problemami z żuciem pokarmów, szczękościskiem, „uśmiechem sardonicznym” (wzrostu napięcia mięśnia okrężnego ust). Najpoważniejszym i najgorzej rokującym objawem jest opisthotonus czyli łukowate wygięcie kręgosłupa z głową odgiętą do tyłu, któremu często towarzyszy porażenie mięśni oddechowych i zgon.
Tężec – przyczyny
Kiedy bakteria dostanie się do organizmu człowieka np. podczas zranienia się oraz wystąpią dogodne dla niej warunki hamujące dostęp tlenu do rany (rana duża, głęboka, miażdżona, z rozległą martwicą, niezaopatrzona w szybkim czasie) laseczka tężca wytwarza tetanospazminę. Jest to silna neurotoksyna wytwarzana w warunkach beztlenowych. Przedostaje się ona do przestrzeni synaptycznych (połączeń między komórkami nerwowymi) i nieodwracalnie blokuje wydzielanie dwóch neuroprzekaźników – glicyny i GABA. Są to przekaźniki hamujące. Neurotoksyna ta znosi więc hamujące działanie tych neurotransmiterów doprowadzając do pobudzenia napięcia mięśniowego, bezwarunkowych skurczów mięśni, nasilenia potliwości i innych wcześniej wymienionych objawów. Rany, które niosą za sobą niewielkie ryzyko rozwoju choroby to rany niewielkie, dobrze ukrwione, powierzchowne, powstałe w domu u osoby zaszczepionej przeciwko tężcowi.
Czy tężec jest zaraźliwy?
Rezerwuarem laseczki tężca jest przewód pokarmowy zwierząt, tzn. bakterie dostają się do środowiska wraz z odchodami zwierząt, zwłaszcza koni i bydła domowego. Stała obecność zarodników w glebie, kurzu, mule błotnym podtrzymywana jest przez nawożenie gleby nawozem naturalnym zawierającym odchody zwierzęce. Wrotami zakażenia są głównie rany i ukłucia, czasami też kikut pępowiny czy drogi rodne kobiety. Nie ma więc możliwości zakażenia się tężcem na drodze kropelkowej, czyli wdychając aerozol osoby chorej. Tężcem nie zarazimy się również używając tego samego ręcznika czy podczas kontaktów intymnych.
Tężec – leczenie
Pacjenci z umiarkowaną i ciężką odmianą tężca powinni być leczenie na Oddziale Intensywnej Terapii ze względu na stałe ryzyko zatrzymania oddechu na skutek porażenia przepony i innych mięśni oddechowych. Lekarz może rozpoznać tężca wyłącznie na podstawie objawów klinicznych – do rozpoznania nie są konieczne żadne inne badania dodatkowe. Często jednak wykonuje się badania z krwi w celu oceny stanu pacjenta. Istnieje możliwość podania surowicy przeciwtężcowej, czyli ludzkiej antytoksyny tężcowej co skraca okres choroby i łagodzi objawy. Pacjentom należy podawać antybiotyki przez około 7-10 dni. Najczęściej wybiera się metronidazol, ewentualnie doksycyklinę lub makrolid. Ważnym elementem leczenia jest chirurgiczne opracowanie rany, oczyszczenie jej z ciał obcych i tkanek martwiczych. Podaje się również leki zmniejszające napięcie mięśni. W razie nasilonych zaburzeń oddychania wskazana jest konsultacja anestezjologiczna i rozważenie intubacji pacjenta.
Szczepionka przeciw tężcowi
Podstawową metodą profilaktyki tężca są szczepienia. W Polsce są one obowiązkowe i finansowane ze środków publicznych. Szczepionka DTP jest szczepionką nieżywą, skojarzoną chroniącą również przez krztuścem i błonicą. Zgodnie z aktualnym kalendarzem szczepień ochronnych dziecko otrzymuje cztery dawki szczepienia podstawowego w 2., 4., 5-6. i 16-18. miesiącu życia oraz trzy dawki szczepienia przypominającego w 6., 14. i 19. roku życia. Osobom dorosłym zaleca się szczepienia przypominające co 10 lat w celu podtrzymania odporności przeciwtężcowej.
Zapamiętaj: Tężec jest ostrą chorobą zakaźną układu nerwowego wywołaną przez laseczkę tężca (Clostridium tetani) wytwarzającą tetanospazminę, czyli neurotoksynę (substancję toksyczną dla układu nerwowego ludzi i zwierząt)
Rokowanie w tężcu jest poważne. Średnio co druga osoba chora na tężec umrze. Najczęstszą przyczyną śmierci jest niewydolność oddechowa. Najgorzej rokuje postać noworodkowa. Warto podkreślić, iż raz przebyta choroba nie zabezpiecza przed ponownym zachorowaniem. Tężec jest chorobą, która niesie za sobą wiele powikłań: złamania kości, zatorowość płucna, niewydolność oddechowa, rozpad mięśni, ciężkie zaburzenia psychiczne po przechorowaniu. Dobrodziejstwem naszych czasów są szczepienia, które chronią przed zachorowaniem, zmniejszają śmiertelność oraz ryzyko i nasilenie powikłań. Nie wolno zapominać o profilaktyce nieswoistej w postaci zaopatrzenia rany, jej oczyszczenia i w razie potrzeby udania się do lekarza i opracowania chirurgicznego rany.